O ’lchash vositalari xu su siyatlari b o ’y ic h a q u yidagi turlarga b o ’linadi:
I.
O ’lch ash vositalari m etr o lo g ik m aqsad lar b o ’y ic h a
3
x il b o ’ladilar:
1) Etalon o ’lchov, etalon asboblar-bular birlamchi etalonlar deb ataladi. Bu
etalonlar davlat va xalqaro m iqyosda saqlanadi.
2) Namunaviy o ’lchov, namunaviy asboblar-bular ikkilamchi etalonlar deb
ataladi. Bu birlamchi etalonlar bilan solishtiriladi va ishchi o ’lchash
vositalariga
uzatiladi.
3) Ishchi o ’lchov, ishchi asboblar bevosita amaliy ishlarda ishlatiladi.
II.O ’lchash vositalarining konstruktiv tuzilishi.
O ’lchash vositalarining konstruktiv tuzilishi 4 xil bo’ladi:
1) O ’lchash asboblari.
2) O ’lchash uskunalari.
3) O ’lchash tizimi.
4) O ’lchash majmuasi.
O ’lchash ishlari asosan asbob-uskunalar yordam ida amalga oshiriladi va ular
quyidagi turlarga bo’linadi:
1. K o’rsatuvchi asboblar — kattaliklarni o ’lchash vaqtida natijalar shkalaning
ko’rsatishidan olinadi. M asalan,
uzish mashinalari, termom etrlar, tortsion tarozi va
hokazo.
2. Solishtiruvchi asboblar - sinov y o ’li bilan olingan natijalam i o ’lchov yoki
etalon bilan solishtirish natijasida hosil qilinadi. Masalan, tarozilarda qadoqlash bilan
massani aniqlash.
3. O ’ziyozar asboblar - o ’lchanayotgan kattalikni
avtom atik ravishda
harakatdagi tasm aga yozib turadi. M asalan, termograf, gigrograf, kardiagram ma va
hokazo.
4. Y ig’uvchi asboblar - vaqt davomida o ’lchanayotgan
kattaliklarni jam lab
ко rsatadi. Masalan, gazlam alam ing suv, havo o ’tkazuvchanligi va hokazo.
5. Boshqaruv asboblari — texnologik jarayonda o ’rnatilgan kattalikni avtomatik
ravishda boshqarib turadi. Masalan, quritish uskunasi AK-2 haroratni 105±2°S da
boshqaradi.
55
O ’lchash uskunalari-bir joyda joylashgan bir qancha kattaliklam i o ’lchash.
Masalan: elektrotexnik materiallam ing solishtirma qarshiligini o ’lchaydigan yoki
paxta tolasining uzunligini aniqlashda ishlatiladigan uskunalardir.
O ’lchash tizim i-ishlatilish maqsadi b o ’yicha 3 xil bo’ladi:
a) xabar beruvchi o ’lchash tizimi;
b) nazorat qiluvchi o ’lchash tizimi;
v) boshqaruvchi o ’lchash tizimi.
O ’lchash m ajm uasi-asosiy va yordamchi o ’lchash vositalari va EHM bilan
« o ’lchash, axborot berish tizim ida» aniq masalani bajaradi.
III. O ’lchash vositalarining avtomatlashtirilgan darajasi.
O ’lchash vositalarining avtomatlashtirilgan darajasi b o ’yicha 3 xil b o ’ladi:
1) A vtomatlashtitrilm agan o ’lchash vositalari-oddiy o ’lchash asboblari.
Masalan: ipning mustahkam ligini RM-3 asbobida, ipning buralishi KU-500 asbobida
aniqlash va hokazo.
2) A vtomatlashtirilgan o ’lchash vositalari-o’lchash
jarayonining bir qismi
avtom atlashtirilgan. Masalan: quritish uskunasi A K-2, bunda harorat avtomatik
ravishda quritish rejasi saqlanib turadi.
3) Avtomatik o ’lchash-o’lchash jarayonining barchasi avtomatlashtirilgan.
M asalan: «Uster» asbobida iplam ing notekisligi, mustahkamligi va uzayishini
o ’lchash.
IV. O ’lchash vositalarini standartlashtirish darajasi.
O ’lchash vositalarini standartlashtirish darajasi bo’yicha ikki xil b o ’ladi:
1) Standartlashtirilgan o ’lchov vositalari-davlat
yoki tarmoq standartining
talabi bo’yicha ishlab chiqarilgan o ’lchash vositalari.
2) Standartlashtirilmagan o ’lchov vositalari-bunda maxsus masalani echish
uchun ishlatiladigan noyob o ’lchash uskunalari, ularni standartlashtirishga ehtiyoj
y o ’q. Bunday asboblar davlat sinovidan o ’tm aydi, faqatgina
m etrologik attestatsiya
qilinadi.
O ’lchanayotgan fizikaviy kattaliklarga nisbatan asosiy o ’lchash vositalari va
yordamchi o ’lchash vositalariga bo’linadi. Masalan: paxta tolasining uzunligini
aniqlashda Jukov asbobi asosiy bo’lsa, №1 va № 2 qisqichlar, tarozi, V.E.Zotikov
hisoblash doirasi yordam chi o ’lchash vositalariga kiradi.
