-§. Fizikaviy kattaliklarning birliklar

M isr birliklari Osiyo davlatlariga, H indistonga, Evropa davlatlariga ham 
tarqalgan.
O ’lchovlarni, vositalarni va o ’lchash usullarini yaratishda M arkaziy Osiyoda, 
ya'ni B og’dodda «Baytul hikm a» («D onishmandlar uyi»)ning buyuk olimlari Al- 
Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Ibn-Sino, A bu-Rayhon Beruniylar ijod qilishgan. 
Ularning metrologiya faniga qo’shgan hissalari ju d a katta bo’lgan.
Al-Xorazmiy va Ahmad F arg’oniylarning xandasa (geometriya) ilmidan 
yozgan asarlari uzoq yillar davomida g ’arb davlatlarida darslik sifatida q o ’llanilib 
kelingan.
Ahmad Farg’oniyning yulduzlam i kuzatish b o ’yicha yasagan asbobidan bir 
qancha yuz yillar astronomlar foydalanib kelishgan.
Ahmad Farg’oniy dunyoda birinchi b o ’lib, daryodagi suv sathini o ’lchaydigan 
«Miqyosi N il» o ’lchash asbobini yaratib, M isrdagi N il daryosi sathining o ’zgarishini 
kuzatib, yillik y o g ’in miqdorini oldindan belgilash mumkinligini aniqlagan. N atijada 
ekiladigan ekinlam ing turlari tanlangan. A gar suv sathi asbobning maxsus belgisidan 
yuqori b o ’lsa, suv talab qiluvchi o ’sim liklar ekilgan. Agar past b o ’lsa, kam suv talab 
qiluvchi ekinlar ekilgan. Bu bilan qurg’oqchilik yillaridagi qiyinchiliklaming oldini 
olishda katta xizm at qilgan.
A gar suv ko’p bo’lsa, toshqinlam ing oldini olishda yordam bergan.
M irzo U lug’bekning astronomik o ’lchashlari (1018 yulduzlarning holatini 
aniqlagan) hozirgi zamonaviy asboblardan foydalanib aniqlangan natijada 5-6 
raqamida farq qiladi. Ayrim o ’lcham larida farq y o ’qligi olimlarni hayratga solib 
kelmoqda.
2-davr: XIV-XVI asrlarda Angliyada birliklam i bir-biriga bog’langan holda 
ishlatiladi.
Masalan: quruqlikda uzunlik birligi qilib dyuym, fut, yard, mil ishlatilgan.
1 dyuym=0,0254 m=25,4 mm
1 fut=12 dyuym=0,3048 m
1 yard=3 fut=0,9144 m
1 (Ingliz) mil=1760 yard=1609, 344 m
34

Shu davrlarda Turkistonda uzunlik birligi qilib «qadam» ishlatiladi.
1. qadam-0,75 m
2. tosh- 8000 qadam x 0,75=6000 m=6,0 km
3. chaqirim-1200 qadam x 0,75=0,9 km
4. shar- 4000 qadam x 0,75=3,0 km
5. y o g ’o ch -12000 qadam x 0,75=9,0 km.
XIX asrga qadar har xil m oddalaming m assasining birligi qilib arpa donining 
massasi olingan.
1. 1 arpa donining m assasi-0,04095 g.
2. M isqol=100 arpa doni x 0,04095=4,095 g.
3. Qadoq= 100 misqol x 4,095=409,5 g.
4. Kumushtosh=250 misqol x 4,095=1023,7 g.
5. 01tintosh=500 misqol x 4,095=2047,5 g.
6 . Pud=4000 misqol x 4,095=16,38 kg.
7. Botm on=10 pud= 163,8 kg.
8. Qimm at 
baholi 
toshlar 
«Karat» 
birligi 
bilan 
o ’lchangan 
1 
karat=0,2 g=200 mg.

Download 8,02 Mb.