N azorat savollari va topshiriqlari:
1. «O ’zstandart» agentligi Davlat tizimi qoidalarini qanday amalga oshiradi?
2. «O ’zstandart» agentligining asosiy maqsadlari nimalardan iborat?
3. M etrologik xizm at b o ’yicha «O ’zstandart» agentligining asosiy vazifalari
nimalardan iborat?
4. «O ’zstandart» agentligi boshchilik qiladigan Davlat metrologik xizmati
haqida m a'lumot bering?
Tayanch iboralar:
M etrologiya b o ’yicha D avlat boshqarish faoliyati - «O ’zstandart» agentligi
hisoblanadi; «O ’zstandart» agentligining maqsadlari va vazifalarini amalga oshirish
turli ixtisos va mulk shaklidagi barcha darajadagi x o ’jalik sub'ektlarini hisobga olgan
holda mamlakatni xalq x o ’jalig i majmuasini m etrologik ta'm inlash y o ’li bilan
bajariladi; «O ’zstandart» agentligining me'yoriy asosi O ’zbekiston Respublikasining
o ’lchashlar birligini ta'minlash davlat tizim ining hujjatlar majmuasidir, hamda
«O ’zstandart» agentligi qoidalarini amalga oshirishni ta'm inlaydigan me'yoriy va
uslubiy hujjatlaridir; «O ’zstandart» agentligining axborot asosini, ilmiy-tadqiqotlar
va yutuqlar, qoidalar, nizom lar, talablar, tavsiyanom alar va boshqa metrologiya
bo’yicha axborotni o ’z ichiga olgan ilmiy, me'yoriy, uslubli va ma'lumotli
material lardir.
Eslab qolish uchun atamalar:
M etrologik xizmat, X alqaro birliklar, kattalik, metrologik idoralar, davlat
etalonlari, davlat etalonlari markazi, metrologik xizmatning Bosh markazi, standart
namunalarining Bosh markazi.
1.4-§. M etrologiya sohasida ishlatiladigan birliklar, o ’lchash vositalari va
standart namunalari ustidan tekshiruv nazoratini
olib borish
Metrologik tekshiruv va nazorat o ’lchashlar birligini ta'minlash, davlat va
jam iyatni, tabiatni o ’lchashlar ishonchsiz natijalarining salbiy oqibatlaridan
22
himoyalash maqsadlarida am alga oshiriladi.
Metrologik tekshiruv va nazoratning asosiy vazifalari quydagilardan iborat:
-m etrologiya bo’yicha qonunlam ing va m e’yoriy xujjatlar talablarining
bajarilayotganligini tekshirish;
-m etrologik me’yorlar va qoidalarning buzilishiga y o ’l q o ’ymaslik, zarur
bo’lganda esa, oldini olish;
metrologik tekshiruv va nazorat quyidagilarga nisbatan qo’llaniladi:
-o ’lchov birliklari;
-o ’lchash va sinash vositalari, shu jum ladan etalonlar, m odda va materiallar
tarkibi va xossalarining standart namunalari, axborot-o’lchash tizimlari;
-o ’lchash va sinashlami bajarish uslublari;
-o ’lchash va sinashlaming natijalari;
-o ’lchash
vositalarini
yaratuvchi,
ishlab
chiqaruvchi,
foydalanuvchi,
qiyoslovchi va ijaraga beruvchi, o ’lchashlam i bajarish uslublarini yaratish,
attestatsiyalashni amalga oshiruvchi tadbirkorlik sub'ektlari;
-o ’lchashlam i amalga oshiruvchi shaxslar;
-m etrologik talablar q o ’yiladigan boshqa ob'ektlar.
M etrologik tekshiruv va nazorat quyidagilarga b o ’linadi:
-davlat metrologik tekshiruvi va nazorati;
-yuridik shaxslar tomonidan bajariladigan metrologik tekshiruv va nazorat.
D avlat metrologik tekshiruvi va nazorati-Davlat metrologik xizmati qonuniy
belgilangan sohada amalga oshiradigan faoliyati.
O ’zbekiston Respublikasining me'yoriy hujjatlariga asosan davlat metrologik
tekshiruvi va nazorati faoliyatining boshqa sohalarida ham q o ’llanilishi mumkin.
«O ’zstandart»
agentligi
o ’lchash
vositalarini
qiyoslash,
metrologik
attestatsiyalash va sinash huquqini metrologik ishlam ing bu turlari bo’yicha
akkreditlangan yuridik shaxslarga nisbatan o ’matilgan tartibda berishi mumkin.
Bunday hollarda metrologik xizm atlar, markazlar, laboratoriyalarga talablar
belgilangan standartlar bo’yicha aniqlanadi.
23
«O ’zstandart» agentligi tuzilm asida Milliy etalonlar markazi ishlaydi. Bu
m arkazda 9 milliy etalon saqlanadi, shulardan to ’rttasi birliklam ing ishchi etalonlari
(vaqt va chastota, o ’zgaruvchan tok kuchlanishi, bosim, uzunlik) va beshtasi o ’lchash
namunaviy vositalari (havodagi gaz aralashmasining massa ulushi, elektr sig ’imlilik,
induktivlik, massa, suyuqliklar sarfi va hajmini o ’lchashlar) dir.
M illiy etalonlar bilan bir qatorda xalqaro tashkilot tasdiqlagan xalqaro
etalonlar ham bor. M asalan, Frantsiyada O ’lchovlar va tarozilar X alqaro byurosi
tasdiqlagan kilogramm birligining xalqaro etaloni.
O ’lchash vositalaridan davlat m etrologik teshiruvi va nazorati q o ’llaniladigan
sohada va boshqa sohalarda (masalan, maishiy hayotda) ham foydalanish mumkin.
Davlat metrologik tekshiruv va nazorati qo’llaniladigan sohada foydalaniladigan
o ’lchash vositalari davlat metrologik xizm at tom onidan tekshiriladi.
O ’lchash vositalarini qiyoslash tartibi va qoidalariga talablar O ’zDSt
8.003:2005 «O ’lchash vositalarini qiyoslash. Asosiy nizomlar» da belgilangan.
O ’lchash vositalarining ro ’yxati o ’lchash vositalaridan foydalanuvchilar
tomonidan aniqlanadi va D avlat m etrologik xizmati idoralari tomonidan tekshiriladi.
Bunday ro ’yxatlami tuzish tartibini «O ’zstandart» agentligi belgilaydi, ham da Davlat
metrologik tekshiruvi va nazorati sohasidan tashqarida qo’llaniladigan o ’lchash
vositalari kalibrlanadi.
Standart namunalar O ’zbekiston o ’lchashlar birligini ta'minlash tizimining
tarkibiy qismi hisoblanadi.
O ’lchash birligini ta'm inlash maqsadlarida standart namunalar o ’lchash
vositalarini qiyoslash, kalibrlash, metrologik attestatsiyalash, darajalash, shuningdek
ulami sinashda, shu jum ladan turini tasdiqlash maqsadida metrologik tafsilotlarini
tekshirish uchun;
o ’lchash
birliklarini
metrologik
attestatsiyalash,
o ’lchash
birliklaridan foydalanish jarayonida ulam ing xatoliklarini o ’zlarida o ’matilgan
algoritmlarga muvofiq tekshirish; metrologik tekshiruvning boshqa turlari uchun
qo’llaniladi.
O ’lchashlaming ba'zi bir turlarida standart namunalami tekshirish sxemasi
tarkibiga etalon sifatida kirishi va mos qiyoslash sxem asida o ’rnatilgan tartibda
24
birlikning o ’lchamini uzatish uchun qo’llanilishi mumkin. Standart namunalami tan
olish darajasi va qo’llanilish darajasiga qarab, davlatlararo standart namunalar, davlat
standart namunalari, ishlab chiqaruvchining standart namunalari kabi toifalarga
bo’linadi.
D avlat standart namunalari O ’zDSN bilan belgilanadi va O ’zbekiston davlat
standart namunasi deb yuritiladi.
X orijda ishlab chiqarilgan, import bo’yicha keltiriladigan standart namunalar
qo’llanilishiga belgilangan tartibda ruxsat etiladi.
Xalqaro va hududiy tashkilotlarda yaratilgan standart namunalar, agar bu ishda
O ’zbekiston Davlati qatnashgan va standart namunalami tan olishga qo’shilgan
bo’lsa, bunday standart namunalar uni tan olishda ko’rsatilgan shartlarga muvofiq
qo’llaniladi.
Standart namunalar uchun m etrologik tavsilotlar o ’m atilgan b o ’lishi lozim,
bunday tavsilotlar standart nam unalam i yaratish va chiqarishga xujjatlarda
m e’yorlanadi.
Standart namunalami yaratish va chiqarish xujjatlarida ulam ing muayyan
turlari uchun texnik topshiriqlar (TT) va texnik shartlar (TSh)da quyidagi metrologik
tavsilotlar m e’yorlanadi;
a) Standart namunalarning attestatlanadigan tafsilotining axamiyati;
b) attestatlanadigan qiym atning hatoligi (noaniqligi);
v) standart namunalar materialining bir jinsli emasligi natijasida sodir
b o ’ladigan hatolik (noaniqlik);
g) standart namunalar nushasining yaroqlilik muddati;
d) tashqi omillaming ta ’sir darajasi.
Standart namunalar tafsilotlarining qiymatlari standart namunalami attestatlash
jarayonida o ’matiladi va turining tavsifnom asi, shuningdek standart namunalar
nusxasining sertifikati (guvohnom asi)da ham keltiriladi.
Standart namunalarning sertifikati (guvohnomasi)da keltiriladigan metrologik
tafsilotlarining qiymatlari standart namunalar to’pining har nushasiga, yoki standart
namunalarning muayyan nushasiga oid bo’ladi. Bu qiymatlarining o ’zi standart
25
nam unalar nushasining standart namunalarni q o ’llanish bo’yicha hujjatlarda
o ’matiigan, q o ’llanish protsedurasida muvofiq foydalaniladigan har qanday qismga
ham taaluqli bo’ladi.
Standart nam unalam ing yaroqlilik muddati yuqori chegarasi cheklanmaydi.
A gar yaroqlilik muddati o ’m atilmagan yoki standart nam unalam ing yaroqlilik
muddati 10 yildan ortiq b o ’lsa, bu holda standart nam unalam ing metrologik
tafsilotlari 10 yildan kam ida bir m arta tekshiriladi, tekshirish tartibi standart
namunalarni
qo’llanish
b o ’yicha y o ’riqnom ada
yoki
bunday
protsedurani
belgilaydigan alohida hujjatda k o ’rsatadi.
Standart namunalarni ishlab chiqishning asosiy bosqichlari quyidagilardan
iborat:
-attestatsiyalash dasturi va uslubining loyihasini o ’z ichiga olgan standart
namunalarga texnik topshiriqni ishlab chiqish;
-texnik topshiriqni m etrologik ekspertiza qilish, kelishish va tasdiqlash;
-standart namunalarni tayyorlash b o ’yicha ilmiy-tadqiqot va eksperimental
ishlam i o ’tkazish;
-attestatsiyalash dasturi va uslubiga muvofiq standart nam unalam ing
metrologik va texnik tafsilotlarini o ’rganish;
-standart nam unalarga hujjatlam i ishlab chiqish, standart namunalarni ishlab
chiqishga oid hisobotni rasmiylashtirish, standart nam unalar seriyali yoki kichik
seriyali ishlab chiqariladigan b o ’lsa, texnik shartlar ishlab chiqiladi;
-standart namunalarni ishlab chiqishga oid hujjatlam i m etrologik ekspertiza
qilish;
-standart namunalarni tasdiqlash va ro ’yxatdan o ’tkazish.
D avlat metrologik tekshiruv va nazorati sohasida qo’llanilishga m o’ljallangan
standart namunalarni yaratishga texnik topshiriqlar O ’zbekiston Standart namunalar
Bosh markazi yoki «O ’zstandart» agentligi bilan kelishishi lozim.
R o’yxatga olishda davlat standart namunalariga o ’lchash vositalari davlat
qaydnomasining «Standart namunalar» b o ’limidagi ikkita raqamdan iborat nom er
26
beriladi. Bu ikki raqamdan nuqta bilan ajratilgan to ’rtta raqamli ro ’yxatga olish
nomeri va ikki nuqta bilan ajratilgan tasdiqlash yili k o ’rsatiladi.
Ishlab chiqaruvchilaming standart namunalarini ro ’yxatga olishda ularga
korxonalar va tashkilotlar U m um davlat tasniflagichi bo’yicha sakkizta raqamidan
iborat nomeri beriladi. Bu ikki raqamdan nuqta bilan ajratilgan to ’rtta raqamli
ro ’yxatga olish nomeri va ikki nuqta bilan ajratilgan tasdiqlash yili k o ’rsatiladi.
Xorija ishlab chiqarilgan im port bo’yicha keltirilgan, O ’zbekistonda tan
olingan va qo’llanilishga ruxsat etilgan yoki xalqaro va hududiy tashkilotlar doirasida
ishlab chiqarilgan va O ’zbekistonda tan olingan davlat standart namunalar o ’lchash
vositalari davlat resstriga kiritiladi, bunda ularga ro ’yxatga olingan nom er beriladi,
qavslar ichida esa ishlab chiqargan mam lakat yoki tashkilot tomonidan berilgan
ro ’yxat nom eri k o ’rsatiladi.
« O ’zstandart» agentligi ro ’yxatga olingan standart nam unalar to ’g ’risidagi
axborotni standart namunalar sertifikatining xos reestriga kiritadi.
| 