Nazorat savollari va topshiriqlari

sertifikatlashtirish 
agentligi 
tuzilm asini 
takomillashtirish 
va 
faoliyatini 
tashkillashtirish.
1.2-§. M etrologiya sohasida ishlatiladigan asosiy 
atam alar va ta'riflar
Insoniyot paydo b o ’lishi 
bilan 
o ’lchash 
ishlari 
rivojlana boshlandi. 
O ’lchashlarsiz fan va texnika taraqqiy etishi mumkin emas. Chunki, hayotimizda 
uchrab turadigan har bir ish, hamda faoliyatda o ’lchash usullari va vositalari 
yordam ida ulam ing birligini ta'minlash va talab etilgan aniqlikka erishish uchun 
metrologiya fani orqaligina amalga oshirish mumkin. Shu qatorida metrologiya 
fanining rivojlanishi bilan shu sohaga oid b o ’lgan ta'rif va iboralar o ’z -o ’zidan 
rivojlana boshlandi.
«M etrologiya» - o ’lchashlar, ulam ing birligini ta'minlash usullari va vositalari 
hamda kerakli aniqlikka erishish y o ’llari haqidagi fandir.
"M etrologiya" so’zi grekcha so ’zdan olingan bo’lib, ”m etron"-o’lchash, 
"logos" - ta'lim ot ma'nosini anglatadi, ya'ni, o ’lchash ta'limoti demakdir.
«Kattalik»- sifat jihatidan ajratilishi va miqdor jihatidan aniqlanishi mumkin 
b o ’lgan hodisalar, moddiy tizim , moddaning xususiyatidir.
«O ’lchaniladigan kattalik»-o’lchash vazifasining asosiy maqsadiga muvofiq 
o ’lchanishi lozim b o ’lgan, o ’lchanadigan yoki o ’lchangan kattalik.
«Kattalik o ’lchami»-muayyan miqdoriy ob'ekt, tizim, hodisa yoki jarayonga 
tegishli bo’lgan kattalikning miqdoriy aniqlanganligi.
«Kattalikning qiymati»-kattalik uchun qabul qilingan birliklam ing ma'lum bir 
soni bilan kattalikning o ’lchamini ifodalash.
«Chin qiymat»-ma'lum kattalikni sifat va m iqdor jihatdan ideal tavsiflay 
oladigan kattalik qiymati.
«Haqiqiy qiymat»-sinov orqali topilgan qiymat chin qiym atga shu darajada 
yaqinki, berilgan masalada buning o ’m ida foydalanishi mumkin.

«K o’rsatkich»-berilgan kattalikni o ’lchashda yordamchi sifatida qaraladigan 
kattalik.
«Kattaliklar tizim i»-kattaliklam ing birlari mustaqil, boshqalari esa mustaqil 
kattaliklam ing funktsiyasi deb qabul qilinadigan printsiplarga muvofiq tashkil etilgan 
kattaliklar to ’plami.
«Asosiy kattalik»-tizim ga kiradigan va tizim ning boshqa kattaliklaridan 
mustaqil deb shartli ravishda qabul qilingan kattalik.
«Hosilaviy kattalik»-tizim ga kiradigan va bu tizim ning asosiy kattaliklari 
orqali aniqlanadigan kattalik.
«Kattalikning o ’lchov birligi»-shartli ravishda 1 ga teng qiymat berilgan va 
o ’zi bilan bir turli kattaliklam i m iqdor jihatdan ifodalash uchun q o ’llaniladigan, 
belgilangan o ’lchamli kattalik.
«K attaliklar birliklari tizim i»-berilgan kattaliklar tizimi uchun qabul qilingan 
printsiplarga muvofiq tuzilgan kattaliklam ing asosiy va hosilaviy birliklari majmui.
«Kattaliklar birliklari tizim ining asosiy birligi»-asosiy kattalikning berilgan 
birliklar tizimidagi birligi.
«Kattaliklar birliklari tizim ining hosilaviy birligi»-asosiy birliklar yoki asosiy 
va aniqlangan hosilaviy birliklar bilan bog’lovchi tenglam aga muvofiq tashkil 
topgan, kattaliklar tizim ining hosilaviy kattalik birligi.
«Kattalikning tizimdan tashqari birligi»-qabul qilingan birliklar tizim iga 
kirmaydigan kattalik birligi.
«Kattalikning karrali birligi»-tizimli yoki tizim dan tashqari birlikdan butun son 
marta katta b o ’lgan kattalik birligi.
«Kattalikning ulushli birligi»-tizimli yoki tizimdan tashqari birlikdan butun son 
marta kichik b o ’lgan kattalik birligi.
«Xalqaro birliklar tizim i»-o’lchovlar va tarozilar bo’yicha bosh konferentsiya 
qabul qilgan va tavsiya etgan birliklar kogerent tizimi.
«M etrologiya bo’yicha milliy idora»-davlatda o ’lchashlar birligini ta'm inlash 
ishlari bo’yicha rahbarlikni am alga oshirish vakolatiga ega bo’lgan berilgan davlat 
boshqaruv idorasi.

«O ’lchashlar birligi» - o ’lchash natijalari qonunlashtirilgan birliklarda 
ifodalanib, ularning xatoliklari berilgan ehtimollik bilan belgilangan chegarasidan 
chiqmaydigan o ’lchashlam ing holati.
«O ’lchov aniqligi» - haqiqiy izlanayotgan o ’lchov qiymatlarini yaqinlikdan 
ta'riflashdir. Shuning uchun metrologiyaning asosiy masalasi aniq bir aniqlikda 
ifodalash va kerakli birlikda ta'minlashdir.
«O ’lchash vositasi» - texnik vositalar bo’lib, m etrologik xossalarini o ’lchash 
uchun qo’llaniladi.
«Birlik etaloni» - o ’lchash vositasi b o ’lib, boshqa o ’lchash vositalariga uzatish 
maqsadida va fizik o ’lchov birliklarini saqlash uchun ishlatiladi.
«D avlat etaloni» - etalon, O ’zbekiston Respublikasi 
hududida belgilangan 
o ’lchov birliklari uchun milliy idora tom onidan tan olinganligi.
«M etrologik xizmat» - birlik o ’lcham ida ta'm inlashga y o ’naltirilgan yuridik 
shaxslam ing va ularning ish faoliyatida m etrologik xizmat va davlat idoralarining 
tarmoqlari.
«Davlat metrologik nazorati» - metrologiya qonun-qoidalariga rioya qilishni 
tekshirish vakolatiga ega b o ’lgan davlat m etrologik xizmati.
«O ’lchash vositalarini tekshirish» - jarayonlar jam i b o ’lib, texnik shartlarda 
belgilangan o ’lchash vositalariga bog’liqlikni davlat m etrologik xizm at idoralari 
tomonidan aniqlash va tasdiqlash.
«O ’lchash 
vositalarini 
kalibrovka 
qilish» 
- jarayonlar jam i 
bo’lib, 
qo’llanilishga yaroqli bo’lgan o ’lchash vositalarining yaroqliligi va metrologik 
xossalarining 
haqiqiy 
qiymatlarini 
tasdiqlash 
va 
aniqlash 
ishlari 
kalibrli 
laboratoriyada bajarilishi.
«O ’lchash vositalarini tayyorlashga ruxsatnoma» - hujjat, davlat metrologik 
idoralari tom onidan ko’rsatilgan faoliyat turi bilan shug’ullanish huquqiga ega 
b o ’lgan yuridik va jism oniy shaxslarga berilgan guvohnoma.
«O ’lchash vositalarini metrologik attestatsiyalash» - ularning xossalarini 
batafsil tadqiqot qilish asosida birlik ishlab chiqarishda o ’lchash vositalarining 
qo’llanilishi uchun metrologik xizm atning iqrorligi.
1 1

«M etrologik xizmat, markaz, laboratoriyalam i akkreditatsiyalash» - birlik 
o ’lchashlami ta'm inlash b o ’yicha belgilangan joyda akkreditatsiyalashtirish ishlari 
metrologik xizmat, markazlar va laboratoriyalarda o ’tkazilishi.
«O ’lchash vositalarini kalibrovka qilish huquqiga ega bo’lgan yuridik 
shaxslam ing metrologik xizmatini akkreditatsiyalashtirish» - metrologik xizmat 
yuridik shaxslari tomonidan o ’lchash vositalarini kalibrlash ishlari belgilangan 
joylarda o ’tkaziladi.
«O ’lchashni bajarish uslublarini metrologik attestatsiyalash» - o ’lchash 
xatoliklarining xususiyatlarini tadqiq etish va baholash.
«O ’lchashlar birligini ta'm inlash» - o ’lchashlar birligini ta'minlash bo’yicha 
O ’zbekiston Respublikasining hududida amal qilinadigan qonun hujjatlar, standartlar 
va boshqa me'yoriy hujjatlarga muvofiq o ’lchashlar birligiga erishishga va saqlab 
turishga y o ’naltirilgan xizm atlam i va idoralarning faoliyati.
«O ’lchashlar birligini ta'm inlash tizim i» - o ’lchashlar birligiga erishish va 
ularni saqlab turish uchun O ’zbekiston Respublikasining xalq x o ’jalik majmuasini 
samarali iqtisodiy rivojlanish talablariga bog’liq bo’lgan ilmiy asoslangan, texnikaviy 
to ’g ’ri keladigan va iqtisodiy ma'qul bo’lgan me'yorlar, qoidalar va tadbirlar tizimi.
M etrologiyani 
qonunlashtirish 
ishlari 
haqiqiy 
qonun 
va 
O ’zbekiston 
Respublikasi qonunlashtirilgan aktlaridan iborat bo’ladi.
O ’zbekiston 
Davlatning o ’lchashlar birligini ta'm inlash 
davlat tizimi 
(O ’zO ’DT) 
- 
o ’lchashlar 
birligini 
ta'minlash 
bo’yicha 
davlat 
tomonidan 
boshqariladigan sohalarda m etrologiya bo’yicha milliy idora tomonidan mamlakat 
hududida tasdiqlangan va joriy etiladigan talablar, qoidalar, nizomlar, m e'yorlar va 
ishlarni o ’tkazish tartibini belgilaydigan o ’zaro b og’langan va o ’zaro aloqador 
b o ’lgan xalqaro, davlatlararo va milliy me'yoriy va uslubiyatli hujjatiam ing 
majmuasidir.
Inson tabiatining rivojlanishi asosan o ’lchashdan boshlandi. O ’lchash 
natijasida, matematika, fizika va m exanika fanlari aniqlik fanlaridai biri bo’lib qoldi. 
U lar oldida aniq bir miqdoriy munosabat imkoniyati va tabiatning ob'ektiv 
ifodalanuvchi qonunlarini berishdir.
12

M etrologiyaning buyuk asoschilaridan bo’lmish I.M endeleev metrologiya 
y o ’nalishida shunday iboralami kiritgan ed i:' «Fanning shu vaqtdan boshlab 
rivojlanishi, asosan o ’lchashdan boshlandi».
Ingliz metrologiyasining asoschilaridan biri bo’lmish J. Tomson ham bu 
sohada o ’zining ta'rifini bergan ekan: «Наг bir narsa shu darajada aniqki, uni qanday 
y o ’l bilan yaratishdan qat’iy nazar».
Barcha sanoat tarm oqlari-to’qim achilik va yengil sanoatidan to o g ’ir 
m ashinasozlik, yadro energetikasigacha, xuddi texnologik jarayonni o ’rganishdek, 
ulami boshqarish va tekshirish, ishlab chiqarilayotgan m ahsulotlam ing tuzilishi va 
sifati ham keng m iqdorda yoyilgan o ’lchash tizim larisiz b o ’lishi m um kin emas.
Hozirgi 
vaqtda tezlik 
bilan 
ilmiy-texnik 
taraqqiyotning 
o ’sishi 
va 
standartlashtirishning o ’mi, asosiy zanjiri b o ’lmish texnik jihatdan boshqarish tizimi 
va ilmiy bosqichda barcha m ahsulotning sifati loyihalangan, ulam ing tuzilish 
xossalari katta ahamiyat kasb etadi.
Standartlashtirishni 
hayotda aktiv vosita sifatida umumdavlat texnik 
siyosatidan o ’tkazish, mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarish vositasi, 
issiqlik va energiyaga tayangan holda, yangi resurslami ehtiyot qilish fan va 
texnikada yutuqlarga olib kelishi mumkin. Respublikam izda standartlashtirish 
tashkiliy va moddiylikka tayangan holda, umum davlat qonun kuchi yordamida 
amalga oshiriladi. Keyingi vaqtlarda O ’zbekiston Respublikasi standartlashtirish 
qo’m itasida talpinish ro ’y bermoqda.
O ’zbekiston standarlashtirish, m etrologiya va sertifikatlashtirish bo’yicha 
agentligi - standartlashtirish b o ’yicha milliy idora hisoblanadi.
U mumdavlat 
boshqarish 
organi, 
m am lakatda 
m etrologiya 
va 
standartlashtirishni boshqarish masalasini k o ’rib chiqqan holda, uni Vazirlar 
M ahkamasi qoshida tashkil etilgan standartlashtirish agentligiga yuklatildi. Bu narsa 
respublikam izda standartlashtirish va metrologiyaning yanada ham rivojlanishiga 
olib keldi. «O ’zstandart» agentligining asosiy vazifalari quyidagichadir:
a) 
mahsulotning sifat ko’rsatkichini standartlashtirish va birinchi navbatda 
korxonalararo mahsulotni standartlash masalasini umum jihatdan hal etish, undan
13

tashqari, materiallar, xomaki mahsulotlar, umuman olganda tayyor mahsulot sifatini 
rivojlantirish, korxonalararo standartlashtirish masalasini tashkil qilish, mahsulotni 
yagona uslublar asosida ishlab chiqarish, standartlashtirishni davlat nazorati ostida 
olib borishdir;
b) maxsus sanoat korxonalarini birxillashtirish va agregatlashtirishni keng 
rivojlanishda 
ta'm inlash, 
ishlab 
chiqarish 
jarayonini 
umumiy 
jihatdan 
kom plekslashtirish v a avtomatlashtirishdir;
v) texnik va o ’lchash asboblarini yaxshilash, fizik o ’zgarm as o ’lchashda 
standartlashtirish, qo’yilgan tizim da davlat o ’lchov birligini tashkil qilish, davlat 
etalonlari bo’yicha birlik tizimini yaratish va uni tadbiq qilish, shu bilan birgalikda 
umum va maxsus o ’lchash texnikalarini davlat nazorat ostiga olish va bu texnikalarda 
ishni amalga oshirish, hamda birlik o ’lchamini ta'minlashdir;
g) xalq x o ’jaligining barcha tarm oqlarida standartlashtirish ishlari bo’yicha 
koordinatsiyalash, belgilangan birlik tizimini loyihalash va texnologik hujjat asosida 
rasmiylashtirish, q o ’yilgan va tasdiqlangan davlat rejasi asosida standartlashtirish, 
texnik va standartlashtirish sharoitini hisobga olish va uni ro ’yxatdan o ’tkazishdir;
d) respublika korxonalari standartlashtirish ishlari b o ’yicha boshqa davlatlar 
bilan ham korlikda ish olib borish, standartlashtirish va metrologiya bo’yicha shu 
davlatlam ing ish tajribalarini o ’rganishdir.

Download 8,02 Mb.