Nazorat savollari va topshiriqlari:
1. Fizikaviy kattaliklar birlik tizim ining rivojlanishi haqida ma'lumot bering?
2. Birlik tizimlari bo’yicha qisqacha mazmunini keltiring?
3. XIV-XVI asrlarda qanday birliklar ishlatilgan?
4. XIX asrdan boshlab Evropa davlatlarida qanday tizim birliklari ishlatilib
kelgan?
5. Nemis olimi Gauss har xi! kattaliklarni o ’lchash uchun o ’zining qanday
tizimlarini tak lif etgan?
37
Tayanch iboralar:
1-davr: eram izdan a w a lg i 283-263 yillarda M isr o ’lchov tizimi paydo b o ’lgan;
2-davr: X1V-XVI asrlarda Angliyada birliklami bir-biriga bog’langan holda
ishlatiladi; 3-davr: XVIII asrda Frantsuz olimlari Laplas, Lagranj, Monj birinchi
b o ’lib m etr tizimini (m va kg) ta k lif etishadi; m assaning birligi «kg» deb 40S
haroratdagi 1 dm3 distillangan suvning massasini qabul qilishgan; M KGKS tizimi -
mexanik kattaliklam i aniqlash uchun b o ’lib, m etr (m), kilogram m-kuch (kgk), sekund
(s); MKGS tizimi - mexanik kattaliklar tizimi bo’lib, ulam ing asosiy birliklari
quyidagichadir: metr (m), kilogram m (kg), sekund (s); MKSA tizimi - elektr va
magnit kattaliklarini o ’lchash uchun b o ’lib, 1901 yilda italiyalik olim Jorji
tavsiyasiga binoan qabul qilingan. M etr (m), sekund (s), amper (A), kilogram m (kg);
MTS tizimi - mexanik kattaliklam i aniqlash uchun bo’lib, metr (m), tonna (t), sekund
(s) dir. Bu tizim 1927 yil Frantsiyada qabul qilindi.
Eslab qolish uchun atamalar:
Davr, qadam, arpa donining massasi, suvlam i o ’lchash, massa, kilogramm,
tizim, bosim, kuch, ish, erg, hosila birliklari.
1.7-§. SI tizimini ishlab chiqish va qabul
qilish
1954 yil o ’lchovlar va tarozilar bo’yicha Xalqaro X -Bosh konferentsiyasi yangi
birliklarga quyidagi talablam i q o ’yadi.
Ilm,
fan,
texnika
b o ’yicha
barcha
sohani
qamrab
olishi
kerak. Fizikaviy hosila birliklam i tuzish uchun asos bo’lsin. Ishlatilayotgan
birliklam ing qulay turidan foydalanilsin. Qabul qilingan birliklar etalon orqali katta
aniqlik bilan tekshirilsin.
Ushbu konferentsiya y ig ’ilishida 1956 va 1958
yillarda taklif etilgan birliklardan 6 ta asosiy, 2 ta qo’shimcha va 27 ta hosila
birliklam ing ro ’yxatini tuzishgan. X alqaro birliklar tizimini “SI” deb ataganlar.
«SI» tizimi bo’yicha qabul qilingan asosiy va qo’shimcha
(xalqaro) birliklar
1.1-jadval
T/r
K attaliklar
O ’lcham b irliklarining
nom i
R u sch a belgisi
X alq a ro belgisi
1.
U zunlik
M etr
m
m
2.
O g ’irlik
K ilogram m
kg
kg
3.
V aqt
S ekund
s
s
4.
E lek tr tokining kuchi
A m p er
A
a
5.
T erm odinam ik harorat
K elvin
К
к
6.
Y orug’lik kuchi
K an d ela
kd
cd
7.
M odda m iqdori
M ol
mol
m ol
Q o ’sh im ch a b irliklar
1.
Y assi burchak
R adian
rad.
R ad
2.
Fazoviy burchak
Steradian
sr
S r
1960 yil o ’lchov va tarozilar X I-Bosh konferentsiyasi “SI” tizim ini qabul
qilgan. Bunda 7 ta asosiy, ikkita qo’shimcha birliklar tasdiqlangan. Xosila
birliklam ing 18 tasiga nom berilgan. Shundan 16 tasi yirik olimlar nomi bilan atalgan
(Om, Amper, Paskal, N yuton, V olt va hokazo) qolgan ikkitasi «Lyuks» va
«Lyumen» deb atalgan.
|
