N azorat sa v o lla ri va top sh iriq lari:
1. Boshqaruv vazifalari nimalardan iborat?
2. Boshqarish jarayonlarining guruhlari haqida ma'lumot bering?
212
3. M aqsadli boshqarish qanday belgilanadi?
4. M ahsulot sifatiga ta'sir etuvchi om illarga nimalar kiradi?
T ayan ch iboralar:
M ahsulot sifatini boshqarish tizim i-boshqaruv idoralarini va boshqaruv
ob'ektlarining jam i mahsulot sifatini boshqarish davrida material-texnik va ma'lumotli
vositalar yordam ida o ’zaro ta'sirda bo’ladi, maqsadli boshqarish-bu boshqarishga
professional yondoshish, mahsulot sifatini boshqarish jarayonida texnik, tashkiliy,
iqtisodiy, sotsial va ideologik tadbirlami yaratish va bajarish kerak.
E slab qolish uchu n atam alar:
Boshqarish ob'ekti, boshqarish tizimi, dastur, maqsadli boshqarish, texnik omil,
tashkiliy, sotsial, sotsial-psixologik va ideologik boshqarish uslubi.
3.5-§. M ah su lot sifa tin i baholash
Ishlab
chiqarilayotgan
mahsulotlarning
sifatini
baholash,
uning sifat
ko’rsatkichlarini aniqlash va o ’lchash ishlari bo’yicha olingan natijalami hamda
standart va me'yoriy-hujjatlarga solishtirilgandagi bahosiga asoslangan b o ’ladi.
Chunki, mahsulot xossalarini aniqlash uslublari asosan standartlar va boshqa
me'yoriy hujjatlarda batafsil keltirilgan bo’ladi.
M ahsulotlar sifatini baholashning bir qancha uslublari mavjud b o ’lib, ularga
eksperimental,
organoleptik,
ekspert,
sotsiologik,
hisoblangan,
differentsial,
kompleks va aralash kabilar kiradi.
Eksperimental
uslub-m ahsulotlam ing
xossalarini
o ’lchash
y o ’li
bilan
(instrumental uslub) yoki nuqsonlaming sonini hisoblash va sanash y o ’li bilan
olinadi.
Organoleptik uslub-insoniyot tanasining hislari va sezgirligiga qarab, hamda
sinalayotgan mahsulotlarni etalonga solishtirish y o ’li bilan sifat k o ’rsatkichlari
aniqlanadi. Bu uslub yordam ida mahsulotlarning sifatiga to ’g ’ri baho berish
kerakligi, hamda mutaxassislaming m alakasiga va bilim saviyasiga k o ’proq bog’liq
bo ’ladi. Chunki, m utaxassislam ing xulosasiga q^rab m ahsulotning sifat k o ’rsatkichi
belgilanadi.
Ekspert uslubi-m ahsulotlam ing sifat k o ’rsatkichlarini soni 7 tadan 12 tagacha
tashkil topgari m utaxassis-ekspertlam ing baholari ga asosan aniqlaydi va ular kichik-
kichik guruhchalami tashkil etadi, hamda baholashda eksperimental va organoleptik
uslublardan ham foydalaniladi. Ekspertlar talab sub'ektining bahosini kam aytirish
ishlarini quyidagi tartibda am alga oshiradi. B oshlanishida ekspertlar bir-biriga
bog’liqsiz ravishda mahsulot sifatini qayd etadi, keyin esa birgalikda muhokam a
qiladi va har bir ekspert o ’zining xulosasini bildiradi, ham da olingan umumiy
ekspert-m utaxassislam ing xulosalaridan keyin rnahsulotning sifatiga yangi baho
beradi.
Olingan
aniq
natija
k o ’rsatkichlari
rnutaxassis-ekspertlam ing
kam ida
uchtasining ovoz berish natijasiga qarab baholanadi. Undan tashqari, ovoz berish
natijalari uchtadan k o ’proq b o ’lishligi ham m um kin. U mutaxassislam ing bilim
darajasi va m alakasiga bog’liq bo’ladi. S ifat bosqichi bo’yicha m ahsulotlar
attestatsiyalanadi va mutaxassis-ekspertlam ing o-’zaro ovoz berish tartibiga binoan
xulosa chiqariladi. Agar m ahsulot sifatli deb tops», unda shu m ahsulotga sifat belgisi
beriladi.
Sotsiologik uslub-iste'molchilam ing tak lif "va m ulohazalaridan kelib chiqqan
holda mahsulotning sifat k o ’rsatkichi baholanadi. Bu erda asosiy e'tibomi to ’g ’ri va
aniq ma'lumotlam i y ig ’ishga qaratiladi, hamda. sifat k o ’rsatkichlarini baholash
b o ’yicha etarli darajadagi xulosa ega bo’lishi sHart. Aks holda mahsulot sifatiga
salbiy tuchunchani keltirib chiqarish mumkin.
Hisoblash uslubi-m ahsulotlaming sifat ко ’ rsatkichlari va tuzilishi k o ’pgina
omillarga, masalan, texnologik jarayonlam ing ta'siri va shu bilan birgalikda
boshlang’ich xom ashyoning xossalariga bog’liq ligi hisoblab chiqiladi. Bu uslub
mahsulotlar sifatini va texnologik jarayonlam i loyihalashda keng qo’llaniladi.
M ahsulotlaming
sifat
k o ’rsatkichlarini
baholashda
ishlatilgan
barcha
uslublardan turli yakuniy xulosalar kelib chiqadi, shu sababli mahsulotning sifat
ko’rsatkichlarini baholashda differentsial, kom pleks va aralash uslublar ishlatiladi.
214
Sifatni differentsial baholash uslubi-m ahsulotning alohida xossalari, hamda
m ahsulotlarning nuqsonli b o ’lgan qismlarining o ’lcham siz ko’rsatkichlari b o ’yicha
sifatni baholash ishlari amalga oshiriladi, shu bilan birgalikda kom plcks va aralash
sifatni baholash uslublari ham mustaqil ravishda ishlatishga to ’g ’ri keladi. Birinchi
holatda, mahsulotning ba'zi bir sifat k o ’rsatkichlari b o ’yicha k o ’Pg|na alohida
bo’lgan o ’lchamli yoki o ’lchamsiz baholashni beradi. Ikkinchi holatda esa jam i
m ahsulotning sifat ko’rsatkichlari bo’yicha sifat ko’rsatkich natijalarining oralig’i
aniqlanadi, ham da umumiy yig ’indili indeksi, koeffitsientlar yoki k o ’rsatkichlari
hisoblanadi.
Sifatni kompleks baholash uslubi-sifatning alohida
k o ’r s a tk ic h la r i
b o ’yicha
mahsulotni birgalikda baholash ishlari ba'zida mahsulotning bitta k o ’rsatkichida bir
qancha kompleks asosiy xossalarini umumiy baholash kerakligini keltirib chiqaradi.
Natijada, bu mahsulotlarning sifatini umumiy baholash deyiladi.
M ahsulot sifat k o ’rsatkichlari kompleks baholashning m ohiyatiga bog’liqligi
haqiqiy va taqribiy kompleks baholashga b o ’linadi.
H aqiqiy kompleks baholash belgilangan fizik m aqsadga ega b o ’lib, ular
ko’pincha mahsulotning ishlatilishidagi xizm at muddatini ifodalaydi.
H aqiqiy kompleks baholash har doimiy taqribiy baholashga nisbatan
yaxshiroqdir.
K om pleks baholashning afzalligi shundaki, unda bir sonli yaKuniy baholash
b o ’yicha xulosa qilinadi. Bu baholash afzalliklar bilan bir qatorda, kamchiliklardan
ham xoli emas, ya'ni alohida xossalari haqida to ’liq m a'lum otga eg a bo’lmaymiz.
Xom ashyoni to ’g ’ri tanlash uchun, texnologik jarayonni boshqarish va ishlatilish
davrida materialdan ratsional foydalanishni bilish lozim. Shuni e'tiborga olish
lozimki, u yoki bu mahsulotning boshlang’ich xossalari ishlab chiqarilayotgan
mahsulot sifatiga ijobiy va texnologik jarayon harakatiga salbiy ta'sir etishi mumkin.
Shuni unutm aslik kerakki, u yoki bu sifatni kom pleks baholashni alohida sifat
ko’rsatkichlarini turli hisoblashdan olish mumkin. Bir qancha sifat ko’rsatkichlarning
darajasi bo’yicha o ’rtacha kompleks baholash o ’zgarm asligi mumkiri, ulam ing bir
qismi pastki darajaga, bir qismi yuqori darajaga ega bo’Iishi rnumkin.
215
Shunday qilib, mahsulotning alohida sifat ko’rsatkichlarini o ’zgartirmasdan
kompleks baholashni to ’ldirib borish mumkin.
Sifatni aralash baholash uslubi-sifatni aralash baholash uslubi jam i sifat
ko’rsatkichlari ju d a yuqori bo’lgandagina ishlatiladi, bitta kompleks sifat k o ’rsatkich
m ahsulotning butun imkoniyatlarini to ’liq xarakterlashga imkoniyati etmaydi.
Aralash baholash uslubida bir qancha kompleksli baholash yoki
alohida
differentsial bilan kompleks baholash birgalikda ishlatiladi, hamda m ahsulotning sifat
bosqichini, olishga im koniyat tu g ’diradi.
| 