3 .3 -§ . M a h su lo t sifa tin in g m uq obil d arajasi va uni bosh q arish
M ahsulot sifatiga iste'molchilar borgan sari yuqori talablar qo’ymoqda.
Sifatning o ’zgarmay turis'ni mahsulotning ma’naviy eskirishiga olib keladi, natijada
ishlab chiqaruvchilar uning sifatini oshirishga majbur b o ’ladilar.
K o ’p hollarda iste'molchi talablarini qondiruvchi ishlab chiqarishda va
iste'molda zaruriy samarani ta'minlovchi mahsulotni ishlab chiqarishga to ’g ’ri keladi.
Shu sababli mahsulot sifati darajasini muqobillash kerak (sifat darajasi maksimal
bo’lgan, insonlar xavfsizligini va hayot fpoliyatini ta'm inlashga m o ’ljallangan
m ahsullam i istisno qilganda, albatta).
M ahsulot sifati k o ’rsatkichining muqobil qiymati m ahsulotning ishlatilish va
iste'molidan eng kata sam araga yoki kam xarajatlarda berilgan samara yoki samarali
xarajatlarga nisbatida eng katta qiym atga erishishdir.
Sanoat vujudga kelgunga qadar mahsulot alohida shaxslar yoki kichik guruhlar
tomonidan, ko’pincha bir oila doirasida ishlab chiqarilgan. Yakka hunarm andlam ing
o ’zlari sifatni boshqarish b o ’yicha ham ma'muriy, ham texnik ishlami bajarishgan.
Ular iste'molchilam ing talablarini bilishgan, ularni qondirishni rejalashtirishganlar va
assortimentini belgilashgan.
Asta-sekinlik bilan er yuzida sanoat rivojlanib borgan sari ishlab chiqarish
vositalari va tashkiliy shakllar murakkablashgan sari sifatni ta'm inlash muammosi
ham ortib bordi. Barcha turdagi ishlami rejalashtirish, nazorat qilish bo’yicha
boshqaruv faoliyatini bir nechta shaxslar o ’rtasida taqsim iashga to ’g ’ri keldi. Lekin,
sifat me'yorlarini belgilash, erishilgan natijani baholash, muhim tadbirlam i amalga
oshirish kabi m asalalar echimini hal qilish ishi boshqaruvchi tom onidan amalga
oshirildi.
Fan va texnikaning rivojlanishi natijasida sifat bosqichining mohiyati ortib
bordi, chunki ba'zi bir hollarda sifatning buzilishi nafaqat mahsulot ishlab
chiqaruvchi korxonaga, balki aholiga ham ziyon keltirishi mumkin.
Yirik korxonalam ing paydo bo’lishi natijasida, texnik mutaxassislami
shakillanishiga, bu esa texnikaga oid qiyinchiliklarni hal qilishiga sabab b o ’lsada,
200
1 к -
ifatni boshqarish sohasidagi turli xil qiyinchiliklami bartaraf etish irnkoniyati
b ’ltnadi Shu paytlarda butun korxona miqiyosida rejalashtirish va nazorat qilish
shlarining yagona tizimini yaratish o ’m iga, har bir bo’lim o ’z manfaatini k o ’zlagan
hoHarda ish qilar va o ’z nazoratlarini joriy etardilar. Natijada, turli b o ’linmalar
o’rtasidagi muvofiqlashuv buzilib, muntazam o ’zaro ixtiloflam ing kelib chiqishiga
sabab bo’lar edi.
M ahsulot sifatini boshqarish, yaxshi buyumni yomon buyumdan ajratish bilan
kifoyalanadigan nazoratdan farq qiladi. Buyum sifatini ishlab chiqarish jarayoni
tugagandan so’ng nazorat natijasi b o ’yicha o ’zgartirib b o ’lmaydi, xuddi shunday
mahsulot sifati va ishonchliligini, sifatsiz buyumlami sifatini aniqlash y o ’li bilan
ko’tarib bo’lmaydi.
Sifatni boshqarishning asosiy vazifalaridan biri nuqsonli mahsulotning qaerda
paydo bo’lishidan qat'iy nazar uning sabablarini aniqlash, so ’ngra bu sabablami
bartaraf etish va yuqori sifatli m ahsulot ishlab chiqarishni ta'minlashdir.
Mahsulotlar sifatini yaxshilash a w alam b o r turli sanoat korxonalarining ishini
muvofiqlashtirish bilan, shu jum ladan, mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirish,
loyihasini ishlab chiqarish, takom illashtirish va ishlatishning barcha bosqichlarida
ko’pgina ilmiy-tekshirish, sinov-konstruktorlik ishlarini olib borish, hamda boshqa
tashkilotlaming faoliyati bilan bog’liqdir.
Bunday sharoitlarda yangi sifatni boshqarish atamasi paydo bo’Iishi bilan
bog’liq tizimli yondashuv zarur b o ’lib qoldi. Bu mahsulot sifatini zaruriy darajasini
belgilash, ta'minlash va quvvatlash m aqsadida uni yaratishda va ishlatishda yoki
iste’mol qilishda bajariladigan faoliyatni anglatadi.
Sifatning zaruriy darajasi xalq x o ’jaligini ehtiyojlarini kam harajatlar bilan
qondirish uchun mamlakatimiz, ham da xorijiy davlatlam ing ilg ’or ilmiy-texnik
yutuqlariga tayangan holda, tadqiqot va loyihalash davrida tayinlanadi. Sifatni
boshqarish davri muhim ahamiyat kasb etadi, chunki aynan shu erda konstruktorlik-
texnologik hujjatlarda qayd etilgan ishlab chiqarilayotgan mahsulotning texnik-
iqtisodiy va ishlatilishdagi asoslari shakillanadi va hisoblanadi. M ahsulot sifati ishlab
chiqarish davrida taminlanadi. Turli sharoitlarda dastlabki ishlanayotgan xom ashyo
va ishlab chiqarilayotgan tayyor m ahsulotlar sifati me'yoriy hujjatlar bilan
belgilanadi. M ahsulot ishlab chiqarish davrida sifatini baholash mezoni bo’lib ishlab
chiqarilgan buyumning haqiqiy texnik-iqtisodiy k o ’rsatkichlari, hamda uning loyiha
hujjatlarida ko’rsatilgan k o ’rsatkichlariga moslik darajasi xizm at qiladi (3.1-rasm).
Ishlab chiqarilgan m ahsulotlar sifatini nazorat qilib borish ishlari saqlash,
sotish, ishlatilish va iste'mol qilinish
davrida kuzatib boriladi. Bunday hollarda
mahsulotlami ishlab chiqarishda, ta'm inlangan sifat darajasini y o ’qotm aslik muhim
hisoblanadi. Ishlatilish davrida mahsulotning haqiqiy sifat darajasi to ’liq va to ’la
namoyon
bo’ladi.
Faqat
iste'molchigina
bevosita
ishlatish
davrida tayyor
m ahsulotning barcha afzalliklari va kamchiliklarini ob'ektiv va m unosib baholay
oladi. Ishlatilish davrida sifatni baholash mezoni b o ’lib mahsulotni texnik hujjatlarida
qayd etilgan k o ’rsatkichlarini uning sifat k o ’rsatkichlariga mosligi, ya'ni uni
yaratishda real iste'molni qondirish uchun xizm at qiladi. Ishlatish davrida mahsulot
sifatini saqlab turish, ishlatish
va ta'm irlash hujjatlariga, ehtiyot qism lar va
ishlatuvchi va ta'mirlovchi xodim lar mehnati sifatiga bog’liqdir. 3.3-rasmda sifatni
tayinlash, ta’minlash va saqlab turishni asosiy bosqichlari keltirilgan.
Shunday qilib, sifat barcha turdagi sanoat mahsulotining xususiyatlari
majmuasi b o ’lib, ilmiy izlanishlar, konstruktorlik va texnologik ishlanm alar paytida
asos solinadi, ishlab chiqarish va ishlatish davrida namoyon bo’ladi.
Faraz qilamiz, biz osm a kitob javoni yasashga qaror qildik. Bu erda sifatni
boshqarish tizimi y o ’qdek tuyuladi, lekin bizga murakkab ishlab chiqarish jarayoniga
ega b o ’lgan korxonada uchraydigan boshqarishni barcha bosqichlarini bosib o ’tishga
to ’g ’ri keladi. Farqi shundaki, bu bosqichlar ancha sodda bo’ladi.
Javonni uyda yasashni korxona sharoitida yasashga nisbatan afzalliklari bor.
Buyurtmachi va ijrochining bir shaxs ekanligi barcha faoliyatni boshidan oxirigacha
muvofiqlashtirishni ideal imkoniyatini beradi. K orxonada vazifani bajarish uchun
ko’p ishchi va xizm atchilar jalb qilinadi, ularning har biri o ’z vazifasini aniq bilishi
va tushunishi kerak b o ’ladi. Birinchidan, iste'molchilam ing talablarini bilish va
mahsulot sifatining mos darajasini belgilash kerak. Mahsulotni loyihalashda
202
•h I
v c h ila r fa q a t
iste'm olchilam ing talablaridan kelib chiqmasdan, ishlab
j,-
ru v ch i k o rx o n a n in g
imkoniyatlarini ham hisobga olishi kerak.
3.3-rasm. M ahsulot sifatini shakllantirish va ta'minlash bosqichlari
Belgilangan sifat darajasiga erishish uchun etarli shart sharoitlar yaratiladi,
texnologiyalar ishlab chiqariladi, dastgohlar va uskunalar tayyorlanadi, kerakli
materiallar xarid qilinadi, texnik nazorat etiladi, ishchi va xizm atchilam ing malakasi
oshiriladi. Birinchi mahsulotdan ishlab chiqarish jarayoni sozlanadi, aniqlangan
kamchiliklar bartaraf etiladi va ishlab chiqarish davrida erishilgan sifat darajasi
ta'minlanib boriladi.
M ahsulot sifatini o ’zgarmas deb bo’lmaydi. U jam iyatni vaqt o ’tishi bilan
o ’zgarib boruvchi ehtiyojiga bog’liq ravishda o ’zgarib turadi. Kecha ishlab
chiqarilgan sifatli mahsulot bugun sifatsiz bo’ladi, bugun sifatli deb hisoblangani
ertaga sifatini y o ’qotadi. «Hechdan ko’ra kech» maqoli mahsulot sifati uchun
mutloqo to ’g ’ri kelmaydi. Sifatni o ’z vaqtida ta'minlash kerak, kechikkan, u endi
m aqsadga m uvofiq b o ’lmaydi v ay aro q si2 b o ’ladi.
M ahsulot sifati haqida faqat uning ko’rsatkichlan bo’yicha hukrn yuritish io ’g ’ri
b o ’lmaydi. Bu k o ’rsatkichlami iste'molchi talablari bilan muvofiqlashtirish zarur.
M ahsulotga bo’lgan talab uning sifatiga, narxiga va etkazib berish muddatiga b og’liq
(3.4-rasm).
Aholining hayot darajasi, uning o ’qimishlilik va m adaniyat darajasining o ’sib
borishi bilan sifat birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Sifatning pasayishi, narxi
baland bo’lgan bir xildagi m ahsulotlam i k o ’p miqdorda ishlab chiqarishi, ham da uni
zarur vaqtda etkazib berilm asligi iste'molni kamaytiradi.
K orxonaning asosiy m aqsadlari
Sifat
M iqdor
H arajat
M uddat
| 