Elektr zanjirlarini ulash sxemalari

bog‘lanuvchi s va d qismalari (qutblari) kirish qismalari (qutblari) deb ataladi. Zanjirning ikki 
qutbga ega qismi ikki qutblik deyiladi.
Ikki qutblik tarkibida manba mavjud bo‘lsa, aktiv ikki qutblik, yo‘q bo‘lsa, passiv ikki 
qutblik deb ataladi. Zanjirning bir xil tok o‘tayotgan uchastkasi, ketma-ket bog‘lanishli 
uchastka deyiladi. Bir qancha uchastkalardan o‘tuvchi tokning har qanday berk yo‘li kontur 
deb ataladi. Bir-biridan birorta tarmoq bilan farqlanuvchi konturlar, mustaqil konturlar deb 
ataladi. Agar zanjirning barcha tarmoqlari ikki tugunga bog‘langan bo‘lsa, bunday bog‘lanish 
parallel bog‘lanish deyiladi. Zanjirning parallel bog‘langan uchastkasi bir xil kuchlanish 
ostida bo‘ladi. Elektr zanjirlarining umumiy tahlili uchun tok va kuchlanishlarning shartli 
musbat yo‘nalishlari belgilab olinishi kerak.
1.4.5 – rasm.Kalitli zanjir 
1.5. P va N tipidagi o‘tkazuvchanlik. 
Yarim o‘tkazgichlar elektr o‘tkazuvchanligi jihatidan metall o‘tkazgichlar va 
dielektriklar orasida turuvchi materiallar hisoblanishadi. Metall o‘tkazgichlarning solishtirma 
o‘tkazuvchanligi 10
4
-10
6
Om
-1
∙sm
-1
, yarim o‘tkazgichlarniki 10
-10
-10
4
Om
-1
·sm
-1
, 
dielektriklarda esa bu qiymat 10
-20
–10
-10
Om
-1
∙sm
-1 
ni tashkil etadi. Bundan tashqari, barcha 
metall o‘tkazgichlarning harorat ko‘tarilishi bilan elektr o‘tkazuvchanligi pasaysa, o‘z 
navbatida yarim o‘tkazgichlarda va dielektriklarda oshadi.
O‘tkazgichlarda ko‘plab miqdordagi erkin elektronlar bo‘lib, ularning yo‘naltirilgan 
harakati tufayli tok o‘tkazuvchanligi yuzaga keladi. Yarim o‘tkazgichlarda esa erkin 
elektronlarning soni kam. Yarim o‘tkazgichlarda valentli elektronlarning o‘z atomlari bilan 

bog‘lanib turishi, ya’ni ularning erkin bo‘lmasligi bilan bu holat tushuntiriladi. Yarim 
o‘tkazgichlarning yana bir o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, ularga tashqi tomondan 
ta’sir ko‘rsatish, ya’ni qizdirish, nurlantirish va aralashmalar qo‘shish hisobiga tok hosil 
qilish va ularni keng chegaralarda o‘zgartirish mumkin. Bu yarim o‘tkazgichlardagi valentli 
elektronlarning energiyasini oshishiga sabab bo‘ladi. Ushbu energiya hisobiga valentli 
elektronlar o‘z atomlaridan ajralib chiqadi va berilgan kuchlanish ta’sirida yo‘naltirilgan 
xarakatga kelishadi, ya’ni tok tashuvchilar yuzaga keladi.
Qanchalik yarim o‘tkazgichning harorati yuqori yoki intensiv ravishda nurlantirish 
amalga oshirilsa, shunchalik unda erkin elektronlar soni ko‘p, natijada yarim o‘tkazgichda 
tokning miqdori ham yuqori bo‘ladi. Buning natijasida yarim o‘tkazgichda elektron elektr 
o‘tkazuvchanlik yoki p-tipidagi* o‘tkazuvchanlik yuzaga keladi. Erkin elektronlar yarim 
o‘tkazgichning o‘z atomiga tegishli bo‘lganligi bois, bunday elektr o‘tkazuvchanlik – xususiy 
o‘tkazuvchanlik deb ataladi.
1.5.1- rasm. Yarim o‘tkazgich xususiy o‘tkazuvchanligi paytidagi elektronlar va 
teshiklarning harakat sxemasi
Elektronlarini yo‘qotgan yarim o‘tkazgich atomlari musbat zaryadlangan ionlarga 
aylanishadi. Ushbu atomlar o‘z joylarida mustahkam turgan holda harakatlanisha olishmaydi. 
Atomning tashqi orbitasida elektron ketgan joy – teshik deb ataladi. Bu joyni qo‘shni atomni 
tashlab ketgan boshqa bir elektron egallashi mumkin. Shu tarzdagi elektronlarning saqrashi 
hisobiga qo‘shni atomda ham teshik paydo bo‘ladi, ya’ni u musbat zaryadlangan zarracha 
ionga aylanadi.

Agar yarim o‘tkazgichga elektr kuchlanish berilsa, elektronlar bir atomdan boshqasiga 
bir xil yo‘nalishda harakatga keladi. Teshiklar esa qarama-qarshi yo‘nalishda paydo bo‘ladi. 
Zaryadi elektron zaryadiga teng bo‘lgan musbat zaryadlangan zarracha teshik deb ataladi.
Elektronlar harakatiga qarama-qarshi yo‘nalgan teshiklarning harakati teshikli tok deb 
ataladi. Teshikli tok tufayli yuzaga kelgan yarim o‘tkazgichning elektr o‘tkazuvchanligi 
teshikli yoki n-tipidagi* o‘tkazuvchanlik deyiladi.
Shunday qilib, elektronlarning bir yo‘nalish, teshiklarning qarama-qarshi yo‘nalish 
bo‘yicha harakatlanishi yarim o‘tkazgichlarning xususiy o‘tkazuvchanligini belgilaydi, 
chunki tok tashuvchilar (elektronlar va teshiklar) yarim o‘tkazgichning xususiy atomiga 
tegishli hisoblanishadi.
Bu holatda umumiy tok I elektron I

Download 2,84 Mb.