U. U. Iskandarov, O. S. Rayimdjanova, M. A. Akbarova, S. J. Yo‘lchiboyeva

birlik qismlarini tashkil etadi. Tor p-n o‘tish hosil qilish uchun katta kiritma 
kontsentartsiyasi kiritiladi, l0 ni kattalashtirish uchun esa kichik kiritmalar 
kontsentratsiyasi qo‘llaniladi. 
2.2 P-n o‘tishning oldingi va teskari kuchlanish ulash. 
U  
UR /
q
energiyaga ega bo‘lgan ko‘pgina zaryad tashuvchilar 
p-n 
o‘tish 
orqali qo‘shni sohalarga diffuziya hisobiga p-n o‘tish maydoniga qarama–qarshi ravishda 
siljiydilar. Ular diffuziya tokini yuzaga keltiradilar. Asosiy zaryad tashuvchilarning p-n 
o‘tish orqali harakati bilan bir vaqtda, p-n o‘tish ular uchun tezlatuvchi bo‘lib ta’sir 
ko‘rsatayogan maydon ta’sirida asosiy bo‘lmagan zaryad tashuvchilar ham 
harakatlanadilar. Asosiy bo‘lmagan zaryad tashuchilar oqimi dreyf tokini yuzaga keltiradi. 
Tashqi maydon ta’sir ettirilmaganda dinamik muvozanat o‘rnatiladi, ya’ni diffuziya va 
dreyf toklarining absolyut qiymatlari teng bo‘ladi. Lekin diffuziya va dreyf toklari o‘zaro 
qarama–qarshi yo‘nalishda yo‘nalganligi uchun, p-n o‘tishdagi natijaviy tok nolga teng 
bo‘ladi. 
2.2.1– rasm. 
To‘g‘ri ulanish

0 
Agar p-n o‘tishga tashqi kuchlanish manbai U ulansa, u holda muvozanat sharti 
buziladi va tok oqib o‘ta boshlaydi. Agar kuchlanish manbaining musbat qutbi p-turdagi 
sohaga, manfiy qutbi esa n-turdagi sohaga ulansa, bunday ulanish to‘g‘ri ulanish deb 
ataladi (2.2.1 - rasm). 
Kuchlanish manbaining elektr maydoni kontakt maydon tomonga yo‘nalgan 
bo‘ladi, shu sababli p-n o‘tishdagi natijaviy maydon kuchlanganligi kamayadi. 
Maydon kuchlanganligining kamayishi potentsial to‘siq balandligini kuchlanish manbai 
qiymatiga kamayishiga olib keladi: U
K
= U
0
. Bu vaqtda p-n o‘tish kengligini ham 
kamayishini ko‘rish mushkul emas. 
Potensial to‘siq balandligining kamayishi shunga olib keladiki, p-n o‘tish orqali 
harakatlanayotgan asosiy zaryad tashuvchilarni soni ham ortadi, ya’ni diffuziya toki 
ortadi. Har bir sohada ortiqcha asosiy bo‘lmagan zaryad tashuvchilar kontsentratsiyasi 
yuzaga keladi – n-sohada kovaklar, p-sohada elektronlar. Biror yarim o‘tkazgich sohasiga 
asosiy bo‘lmagan zaryad tashuvchilarni siqib kiritish jarayoni injektsiya deb ataladi. 
Kuchlanish o‘zgarishi bilan diffuziya tokining o‘zgarishi eksponentsial qonun 
asosida ro‘y beradi: 
IDi f=
I e
qU0 / kT (2.2.1)
bu yerda I
0
 – dreyf toki bo‘lib, uni p-n o‘tishning teskari toki deb ham atashadi. 
To‘g‘ri kuchlanish berilganda potentsial to‘siq balandligiga teskari tok ta’sir 
ko‘rsatmaydi, chunki bu tok faqat p-n o‘tish orqali birlik vaqt ichida tartibsiz issiqlik 
harakati tufayli olib o‘tilayotgan asosiy bo‘lmagan zaryad tashuvchilarning soni bilan 
belgilanadi. Diffuziya va dreyf toklari bir-biriga nisbatan qarama-qarshi yo‘nalgan 
bo‘ladi, shu sababli p-n o‘tish orqali oqib o‘tayotgan natijaviy (to‘g‘ri) tok (2.2.1) dan 
kelib chiqqan holda I
0
toki germaniyli p-n o‘tishlarda o‘nlab mkA yoki kremniyli p-n 
o‘tishlarda nanoamperlarni tashkil etadi va temperatura ortishi bilan kuchli ravishda tok ham 
ortadi. Lekin I0 qiymatidagi katta farq taqiqlangan zona kengligi bilan aniqlanadi. 

2

 
0
U 
1 
 
1 
 
q 
K 
 
 Na Nd 

+ 
 
Bu holatda tashqi kuchlanish manbaining musbat qutbi n-sohaga ulanadi (2.2.2- 
rasm). 
2.2.2- rasm. Teskari o’tish. 
Kuchlanish manbaining elektr maydoni o‘tishning kontakt maydoni yo‘nalgan 
tomonga yo‘nalgan. Shu sababli potentsial to‘siq balandligi ortadi va U
K
= U
0
ga teng 
bo‘ladi. Teskari kuchlanish qiymatining ortishi p-n o‘tish kengligining kengayishiga 
olib keladi ( lto'g ' =ltesk ). Amaliy hisoblarda quyidagi ifodadan foydalanish qulay: 
bu yerda 
l0 
= 
l= l0 
, 
(2.2.3) 
- tashqi maydon ta’sir etmagandagi p-n 
kengligi,
Potensial to‘siqning ortishi diffuziya tokining kamayishiga olib keladi. 
Diffuziya tokining o‘zgarishi eksponentsial qonun asosida ro‘y beradi 
U
0
U
K

Teskari ulanishda kontaktlashuvchi yarim o‘tkazgichlardan asosiy bo‘lmagan 
zaryad tashuvchilar chiqarib olinadi (ekstraktsiya). Shu sababli teskari tok ekstraktsiya 

Download 2,84 Mb.