141
kontaktli-mexanikli); gidrostatik, elektrli, radioizotopli, radioto‘lqinli, akustik,
og‘irlikli va boshq.
O‘lchash diapazoni(poyoni, kengligi) bo‘yicha: o‘lchash chegaralari 0-20 m li
keng poyonli sath o‘lchagichlari va o‘lchash chegaralari - 0 - ±100 mm yoki 0 -
±450 mm tor poyonli[16,17].
9.2. Mexanik sath o‘lchagichlari
Mazkur guruh sath o‘lchagichlari va signalizatorlari(xabar bergichlari)
o‘zlarining soddaligi(oddiyligi), ishonchliligi va narxining
arzonligi uchun ishlab
chiqarishda keng tarqalgan. Mexanik asboblar guruhiga o‘lchanayotgan
materialning sezgir elementga mexanik ta’sirdan foydalanib ishlaydigan jihozlar
kiradi. Mexanikliga qalqovichlilar kiradi – eng keng tarqalganlari - membranali
asboblar, shuningdek, lotoli aylanma va boshqalar.
Qalqovuchli(buyokli) sath o‘lchagich. Qalqovuchli va buyokli sath
o‘lchagichlarning (RM-51, UDU-10, DUJE-200M, UB-P va boshq. rusumli)
ishlash tamoyili suyuqlikka botirilgan qalqovich (buyok)ning itarib chiqaruvchi
kuchlar ta’siridan foydalanishga asoslangan.
Bu kabi sath o‘lchagichlarning sezgir elementi bo‘lib(9.1-rasm,a) suyuqlikka
botirilgan qalqovich (buyok) 1 hisoblanadi.
9.1-rasm. Qalqovuchli(a) va kontaktli-mexanik(b)
satho‘lchagichlarning tamoyilli sxemasi.
142
Sathni o‘zgartirib qalqovich (buyok), siljish o‘zatish tizimi 2 orqali
o‘zgartiruvchi element va o‘lchagich asbob bilan qabul qilinadi. Qalqovich
(buyok) kontryuk(aksilyuk) 3 bilan muvozanatlanadi. Qalqovich(buyok)ning
siljishini signal(xabar)ga o‘zgartirish “kuch-bosim” va “kuch-tok” unifitsirlangan
o‘zgartirgichi - axborot o‘lchagichi yordamida amalga oshiriladi. Buyokli
(qalqovichli) vositalar o‘lchashlarni sathning ishchi muhit harorati -40
dan to
+400
o
C gacha va ishchi muhit bosimi 16 MPa gacha, aniqlik sinflari1,0 va 1,5
bo‘ladi.
Sathning membranali signalizatori(xabar bergichi), rezina singdirilgan
matodan tayyorlangan, markazida qattiq metalli disk mavjud, egiluvchan
membranadan iborat. Materialga ta’sir etuvchi
bosim kuchi egiluvchan
membranani siljitadi. Bu siljish mikropereklyuchatelning elektrli kontaktlarini
qayta uzib-ulanishiga olib keladi.
Keng poyonda – bir necha o‘nlab metrgacha o‘zgaradigan kontaktli –
mexanik(lotovoy) sath o‘lchagich sathning to‘kiluvchan(donador) materiallarning
sathini o‘lchash uchun qo‘llaniladi. Lotovoy jihozlarda sath uzluksiz yoki
davriy nazorat qilinadi, materialning sirtida joylashgan yuk(lota) yordamida. Sath
o‘lchagichning asosiy qismi bo‘lib 1 elektromexanik lebyodka (9.1-rasm,b), 2
elektrotormozli, aylanishi elektr yuritkich bilan yurgiziladigan.
Silindrsimon lebyodkaning barabaniga, o‘zida yuk (lot) 4 osilgan tros
o‘raladi. Val bilan baraban
orqali mexanik reduktor, 5 selsin-datchik, selsin-
iste’molchi bilan elektrli ulangan 6 ikkilamchi asbob ham ulanadi. O‘zida yuk
osilgan tros, yo‘naltiruvchi roliklar orqali o‘tadi, shuningdek, qurilmaning sezgir
elementi bo‘lgan trosning 3 rolik-relesi orqali ham o‘tadi. Boshqarish o‘zida
boshqarishning barcha to‘gmachalarini(releyli sxema, vaqt relesi, shuningdek,
signalli(xabar beruvchi) armatura) joylashtirgan 7 boshqarish bloki orqali amalga
oshiriladi. Do nachala o‘lchash boshlanguniga
qadar yuk bunkerda yuqorigi
belgilangan holatda bo‘ladi. Zarurat bo‘lganida o‘lchash “Pusk” (“Yoqish”)
tugmachasini bir karrali bosish orqali bajariladi. So‘ngra to‘liq davr davomida
o‘lchash avtomatik tarzda amalga oshiriladi.
143
O‘lchashda lebyodka ulanadi, yuk sathning materialigacha tushiriladi va
uning ustida yotqiziladi. Trosning salqilanishi tros relesining ishga tushishini
keltirib chiqaradi, u o‘z vaqtida elektr
yuritkich zanjirini uzadi, va lebyodka
to‘xtatiladi. Bir necha soniya vaqtni hayallatish orqali, kuzatuvchi tomonidan
asbobning shkalasidagi sathning raqamlarni ko‘rib olish uchun zarur bo‘lgan, yuk
ko‘tarish lebedkasi ulanadi. Dastlabki holatiga etishi bilan, tugash joyida
o‘rnatiladigan 8 uzgich yordamida lebyodka to‘xtatiladi. So‘ngra yangi o‘lchash
davri boshlanadi.
