148
emas. Ular ko‘rsatkichlarining aniqligi va stabilligi muhit holatining(temperatura,
namlik, elektr o‘tkazuvchanlik, zichlik, bosim va boshqa fizichesk xossalar)
o‘zgarishiga bog‘liq emas. Radioizotopli sath o‘lchagichlar
ishlash asosida
radioaktiv nurlanishni qaydlash tamoyili yotadi, turlicha yutuvchanlik(yutilish)
xossalariga ega ikkita muhit orqali o‘tadigan va ushbu muhitlarning bo‘linish
chegarasi siljitilganida o‘zining intensivligini o‘zgartirishi yotadi[16].
Nurlanishning manbaalari sifatida γ – nurlatgichlar, kobalt-60, seziy-137,
selen-75 va boshqalar.; iste’molchilar sifatida –
Geygerning hisoblagichlari,
ssinsillyasionli hisoblagichlar, yoki yarimo‘tkazgichli detektorlar qo‘llanadi.
9.4-rasm. Maxsus sath o‘lchagichlarning strukturali sxemalari.
Sathning radioizotopli indikatori strukturali sxemasi (9.4-rasm, a) rasmda
keltirilgan. Asbob 1 radioaktivli nurlanish manbaasi va 2 hisoblagichlar blokidan
iborat. Hisoblagichlar γ- kvantlar sonining o‘zgarishini fiksatsiyalaydi,
agarda
granitsa razdela muhitlar bo‘linish chegarasi sathning berilgan qiymatidan pastda
yoki yuqorida joylashsa. Radioaktivli nurlanish impulslari 3 multivibrator
yordamida fiksatsiyalanadi va 4 hisobning tezligini o‘lchagichgi kelib tushadi. U
tomonidan ishlab
chiqilayotgan kuchlanish, 5 elektronli kuchaytirgich bilan
kuchaytiriladi, kning yuklamasi sifatida ikkilamchi asbob yoki signal(xabar) jihozi
qaraladi. Bir qator radioizotopli sathning
indikatorlari ishlab chiqilgan, nurlanish
manbaasi va detektorlar oralig‘i 6 m gacha bo‘lganida signal berish(xabar
berish)ning aniqligini ±20 mm chegarasida ta’minlanadi. Radioizotopli sath
o‘lchagich, suyuq yoki to‘kiluvchan(donador) materiallarning
sathini uzluksiz
o‘lchash uchun mo‘ljallangan, kuzatuvchi tizimdan iborat bo‘ladi, unda manbaa
149
va iste’molchi sathning o‘zgarishi oqibatida o‘zgartgich darhol siljiydi. Asboblar,
mana shunday sxema bo‘yicha ishlashga mo‘ljallangani uchun, o‘lchash sathning
diapazoni(poyoni) 0-2 m dan 0-10 m gacha bo‘lganida, mazkur holatda asosiy
xatolik ±0,5-1,0 % dan ortmaydi.
