Radioto‘lqinli sath o‘lchagich. Radioto‘lqinli sath o‘lchagichlarning
ikkita guruhi mavjud. Birinchi guruhning ishlashi oraliqda tushuvchi to‘lqin bilan
va ikkita muhitlar “havo – muhitlar” bo‘linish chegarasida akslangan to‘lqin
orasidagi vaqtli siljishni o‘lchash, ikkinchisiniki –to‘liq rezonansda xususiy
chastotali tebranishlarining to‘latuvchi suyuqlikning miqdori va xossalari
orasidagi bog‘lanish tamoyiliga asoslangan. Sathning radioto‘lqinli datchiklari
birinchi guruhi strukturali sxemasi, radiolokatsiali deb nomlanadigan, (9.4-
rasm.,b) rasmda keltirilgan. To‘lqin uzatkich(volnovod) 1 ga bir uchi bilan sathi
o‘lchanayotgan muhitga botirilgan(cho‘ktirilgan), radioto‘lqinli nurlanishlar G
generatordan uzatiladi. Muhitlar bo‘linish chegarasiga tushuvchi va akslangan
to‘lqinlarning o‘zaro ta’sirlashuvi natijasida, to‘lqin uzatkich(volnovod)da
cheklangan uzunlikdagi turg‘un to‘lqinlarni hosil qiladi, ularning bir qism
energiyasi 2 fazali detektorga kelib tushadi. EU o‘lchagich kuchaytirgichida
kuchaytirilgandan so‘ng impuls ko‘rsatuvchi yoki yozuvchi asbobga kelib tushadi.
Sathning og‘ishida turg‘un to‘lqinlarning holati to‘lqinlarga nisbatan o‘zgaradi
va to‘lqin uzatkich(volnovod)ga kiritilgan fiderlarida, sathning o‘zgarishiga mos
keluvchi, potentsiallar farqi paydo bo‘ladi.
Ikkinchi guruh radioto‘lqinli sath o‘lchagich, radiointerferensiyali deb
nomlanuvchi,
o‘lchanayotgan
sirtdan
akslangan,
o‘tayuqori
chastotali
radiosignalning fazasini o‘lchashga asoslangan. Radiointerferensiyali sath
o‘lchagichning strukturali(tarkibli) sxemasi rasmda keltirilgan(9.4-rasm,c). Bunda
suyuqlik bilan to‘latilgan idishdagi elektromagnitli to‘lqinlarning tebranishlarning
rezonansli chastotasining o‘zgarishidan foydalaniladi, ya’ni idishning o‘zi ichi
bo‘sh rezonator bo‘ladi. Idishning ichki, sath o‘lchanadigan, bo‘shlig‘i, maxsus
antenna
1
orqali
o‘lchagichli
jihozga
ulanadi, metalli
sterjen
yoki
ochiq(berkilmagan) shoxobcha ko‘rinishda tayyorlanadi va sinusoidal
tebranishlar 2 generatorining beruvchi konturi rolini bajaradi. Indikatorli qism
o‘zining chiqishida o‘lchagich asbob o‘rnatilgan supergeterodinli avtomatik
150
rostlanadigan EU iste’molchi-kuchaytirgichdan iborat bo‘ladi. Sath o‘zgarganida
sxemaning balansi buziladi va muvofiqlashmaganlik signali paydo bo ‘ladi, uning
faza va amplitudasi sathning o‘zgarish kattaliklariga bog‘liq. Juda(o‘ta) agressiv
muhitlarda ishlash uchun mo‘ljallangan va 100
o
C gacha va undan yuqori
temperaturalarda, 8 m gacha sathning o‘lchashini ta’minlaydigan, o‘lchashning
ruxsat etilgan asosiy xatoligi ±2,5 % bo‘lgan radioto‘lqinli kuzatuvchi sath
o‘lchagichlar(RSU-60 rusumli) ishlab chiqiladi.
Akustik, shu jumladan ultratovushli, sath o‘lchagich hozirgi vaqtda chekli
tarqalishga ega(keng tarqalmagan) yuqori aniqligi evaziga, boshqa sanoat
asboblarida
erishib
bo‘lmaydigan.
Ultratovushli
sath
o‘lchagichning
ishlashi(ta’siri) (9.4-rasm, d) ultratovushli impulsni idishning tubidan(yoki
yuqorigi qopqoqchasidan) sathning yuzasigacha va aksincha o‘tish vaqtini
o‘lchashga asoslangan. Havoli va o‘lchanayotgan muhitlar chegarasi yuzasidan
ultratovushli impulning akslanishi ular akustik qarshiliklarining kattaliklari kesin
farqlanishi oqibatida yuz beradi. Rasmda tasvirlangan(9.4-rasm.,d) sxemaning
ishlashi quyidagicha bo‘ladi: ultratovushli o‘lchagich impuls ultratovushli
tebranishlar generatori GUZ orqali 1 nurlatkich sig‘imiga uzatiladi, bu joyda
sathni o‘lchash amalga oshiriladi. Elastik tebranishlar, o‘lchanayotgan muhitda
tarqalayotib, muhitlarning bo‘linish chegarasigachi etib keladi va undan
akslanadi. Akslangan to‘lqin teskari yo‘nalishda muhitga o‘tadi, 2 ultratovushli
tebranishlar iste’molchisiga kelib tushadi, bundan elektrli impuls EU elektronli
kuchaytirgichga uzatiladi, vaqt intervallari Δt ni hisoblash jihozi va so‘ngra,
o‘lchagich jihozga o‘tadi. Demak, muhitlarning bo‘linish sathini aniqlashda
o‘lchagich bo‘yicha impulsni jo‘natish momentidan ultratovushli tebranishlar
teskari impulsini qabul qilgancha ketgan vaqtni o‘lchaydi.
Ba’zida ultratovushli tebranishlarning nurlatgichi va iste’molchisi aynan bir
jihozning o‘zi bo‘ladi, o‘lchash davrining boshida nurlatgich bo‘lib ishlashi,
so‘ngra, impuls uzatilganidan (jo‘natilganidan so‘ng), iste’molchi sifatida qayta
ulanib ishga tushadi. Nurlatgich sifatida titanat bariy, pezokvarsli,
magnitostriksion
va
boshqa
elementlar
qo‘llaniladi.
Ultratovushli
sath
o‘lchagichlarning sath o‘lchashlari 0-1; 0-2; 0-3 m li diapazonga ega, nazorat
qilinadigan muhit temperaturasi 10-50
o
C, texnologik asbobdagi bosim 4 MPa
151
gacha, aniqlik sinfi 2,5. Akustik sath o‘lchagich to‘kiluvchan(donador) muhitlar
tamoyili bo‘yicha ishlaydi va akustik jihozi suyuq muhitlarning sath o‘lchagichiga
o‘xshaydi. To‘kiluvchan(donador) muhitlarning akustik sath o‘lchagichi GSP
nomenklaturali asboblarga mansub va unifitsirlangan tokli signalga ega. Ular
yagona(bir) nuqtali va ko‘pnuqtali(30 ta gacha) bo‘ladi. Sath o‘lchagich
portlashga xavfsiz qilib bajariladi, ya’ni diapazon o‘lchashlarning minimal
oralig‘i(poyoni) 0 – 2,5 m, maksimali 0 – 30 m, nazorat qilinayotgan muhit- 2 –
200 mm diametrli granula, aniqlik sinfi 1,0; 1,5.
|
