17
3-MAVZU: KIMYOVIY TOLALAR. SUN‟IY TOLALAR.
SINTETIK TOLALAR.
REJA:
1. Kimyoviy tolalar haqida umumiy ma‟lumot.
2. Sun‟iy tolalar.
3. Sintetik tolalar.
Sun‘iy tola olish mumkinligi haqidagi dastlabki fikrni birinchi bo‗lib XVIII
asrda ingliz olimi R. Guk aytgan. Lekin faqat XIX asrdagina sanoatda sun‘iy ipak
olingan.
Sellyuloza tolalar ichida eng oldin (1890 yilda) nitrat ipaq so‗ngra mis-
ammiak va viskoza ipak olingan. Byrinchi jahon
urushi oxirida atsetat ipak
olingan. Rossiyada viskoza ipak ishlab chiqaradigan birinchi zavod Mitishchida
qurilgan. 1913 yilda bu zavodda 136 t viskoza tola ishlab chiqarilgan. Hozirgi
vagtda kimyoviy tolalar ishlab chiqarish kimyo sanoatining yirik tarmog‗iga
aylandi. Barcha to‗qimachilik tolalarining 30% chasi kimyo zavodlarida sun‘iy
yo`l bilan olinadi, kimyoviy tolalar junga qaraganda uch marta ko‗p, tabiiy ipakka
qaraganda
100
marta ko‗p ishlatiladi.
Mamlakatimiz
xalq
xujaligini
rivojlantirishning o‗n ikkinchi besh yillik planiga muvofiq kimyoviy tola va iplar,
aynimaydigan bo‗yoq va boshqa kimyoviy materiallardan foydalanish
kengaytiriladi.
Kimyoviy tolalar sun‘iy va sintetik xillarga bo‗linadi. Sun‘iy
tolalar ishlab
chiqarishda xom ashyo sifatida yog‗och sellyulozasi, paxta chiqindilari, shisha,
metallar va boshqalar, sintetik tolalar ishlab chiqarishda
esa gazlar hamda
toshko‗mir va neftni qayta ishlash maxsulotlari ishlatiladi.
Sun‘iy tolalarning kimyoviy tarkibi ular olinadigan dastlabki tabiiy xom
ashyoning kimyoviy tarkibidan farq qilmaydi. Sintetik tolalar kimyoviy sintez
reaksiyalari natijasida, ya‘ni past molekulyar
moddalar molekulalarini
yiriklashtirib, ularni yuqori molekulyar birikmalarga aylantirish natijasida olinadi.
Bunday tolalar tabiatda tayyor holda uchramaydi.
Kimyoviy tolalar olish jarayoni uch bosqichdan iborat: yigiruv eritmasini
hosil qilish, tolani shakllantirish va pardozlash. Mineral tolalardan boshqa barcha
tolalar yigiruv eritmalari deb ataladigan eritmalar yoki suyuqlanmalardan olinadi.
Tolaga ip shaklini berishda yigiruv eritmasi filer deb ataladigan maxsus
qalpoqchalarning mayda teshiklaridan kuch bilan o‗tkaziladi.
Filerlar yigiruv
mashinalarida (5- rasm) kimyoviy tolalarga shakl beradigan ish organlari
hisoblanadi. Filerlar qimmatbaho metallardan tayyorlanadi.
Filerlardan chiqayotgan yigiruv eritmasi oqimlari qotib ipga aylapadi.
Eritmalardan ip olishda ular cho‗ktirish vannasida hul muhitda qotishi mumkin,
bunday usul ho‗l usul deb ataladi. Eritma oqimlarini quruq muhitda qaynoq havo
18
bilan qotirish usuli ham bor, bu usul quruq usul deyiladi.
Kompleks to‘qimachilik
iplari ishlab chiqarishda filerda teshiklar 24—50 tagacha bo‗ladi.
Bir filerdan
chiqqan iplar umumiy kompleks ipga birlashadi, so‗ngra cho‗ziladi va o‗raladi.
Iplarni pardozlash uchuy ular yuviladi, quritiladi, buraladi va buramini
mustahkamlash uchun termik ishlanadi. Ba‘zi tolalar oqartiriladi yoki bo‗yaladi.
hozirgi vaqtda to‗gridan-to‗g‗ri yigiruv eritmasiga bo‗yoq qo‗shish
usuli
qo‗llanilmoqda. Sutrang tolalar olish uchun yigiruv eritmasiga mayin qilib tuyilgan
titan (IV)-oksid kukuni qo‗shiladi. Profillangan yoki ichi bo‗sh tolalar olish uchun
murakkab shaklli teshiklari bo‗lgan filerlar ishlatiladi (6-rasm)
5-rasm. Sentrifugali yigiruv mashina. 6-rasm. Kondalang qirqim shakllari:
a-filerning
profillangan
teshiklariniki,
b-profillangan
tolalariniki, v-ichi bo‗sh tolalarniki.
SHtapel tolalar ishlab chiqarishda filerdagi teshiklar soni 40 mingga etishi
mumkin. Har qaysi filerdan tolalar dastasi olinadi. Dastalar pilta qilib
birlashtiriladi, siqiladi va quritiladi, shundan keyin istalgan uzunlikda kesiladi.
Odatda, kesish to‗qimachilik korxonalarida bajariladi.
SHunday qilib, shtapel
tolalar deganda kalta kimyoviy tolalar tushuniladi.
SHtapel tolalar yoniga asosiy tolalarning nomi qo‗shib aytiladi, masalan,
shtapel kapron, shtapel lavsan, shtapel nitron va hokazo. Buramdor shtapel tolalar
olish uchun qirqishdan oldin pilta burmalanadi. Buning uchun tolalarga qizdirilgan
metall plita zarb bilan uriladi. SHtapel tolalar sof xilda yoki tabiiy tolalar
aralashtirib, kalava ipga aylantiriladi. SHtapel tolalarning uzunligi 4—30 sm
bo‗ladi; ularning uzunligi qo‗shiladigan tabiiy tolalarning
uzunligiga mos kelishi
lozim.
Tolalar assortimentini kengaytirish va yaxshilash uchun yangi tola hosil
qiluvchi
polimerlar
topishdan
tashqari,
mavjud
kimyoviy
tolalarni
19
modyfikatsiyalash yo`lidan boriladi. Modifikatsiyalash fizik (struktura jihatidan)
va kimyoviy bo‗lishi mumkin.
Fizik modifikatsiyada polimerlarni hosil qiladigan makromolekulalarning
strukturasi o‗zgartiriladi: makromolekulalarning uzunligi, joylashuvi o‗zgartiriladi,
makromolekulalar
orasiga
qo‗shimcha
moddalar
kiritiladi.
Kimyoviy
modifikatsiyada tola hosil qiluvchi polimerlarning kimyoviy tarkibi qisman
o‗zgartiriladi. Modifikatsiyanatijasida yangi xossali tolalar olinadi.
