Zig‘ir
Zig‗ir — zig‗ir poyaning lub qismidan olinadigan tola.
Usimliklarning poyalari va barglaridan
olinadigan tolalar lub tolalari deb ataladi. Zig‗ir
ekiladigan maydon va yig‗ib olinadigan zig‗ir
miqdori jihatidan dunyoda birinchi o‗rinda
turadi.
Zig‗ir tolasi elementar va texnik tolalarga
bo‗linadi. elementar zig‗ir tolasi bir o‗simlik
hujayrasidan iborat. Texnik tolalar pektin
moddalar (ta‘biiy elim moddalar) vositasida uzaro
birikkan elementar tolalar dastasidan tashkil
topadi.
Elementar zig‗ir tolasini mikroskop ostiga qo‗yib qarasaq o‗rtasida tor kanali va
yug‗onlashgan tirsaksimon joylari bo‗lgan o‗simlik hujayrasini ko‗ramiz (2-rasm).
a b
2-rasm. Zig`ir elementar tolasining
mikroskop ostidagi ko`rinishi:
a – tashqi ko`rinishi va ko`ndalang
kesimi,
b – bo`ylama kesimi.
11
Tolalarning uchi o‗tkir, kanali ikki tomondan berq Zig‗ir tola-sining ko‗ndalang
kesimi o‗rtasida kanali bor 5—6 yoqli ko‗pburchakdan iborat.
Zig‗ir tarkibida 80% sellyuloza va 20% boshqa aralashmalar bor. Bu
aralashmalar moy, mum, buyoq, mineral moddalar va lignin (hujayraning
yog‗ochlashish mahsuloti) dan iborat. Lignin tolalarni qattiklashtiradi. Zig‗ir
tolasida taxminan 50% lignin bor, shuning uchun u paxtaga qaraganda ancha qat-
tiq bo‗ladi.
Elementar zig‗ir tolalarining yo`g‗onligi paxtanikidek uzunligi 15—
26mm.
Texnik zig‗ir tolalarining yo`g‗onligi elementar tolalarning yo`g‗onligi va
dastadagi soni bilan belgilanadi. Ayni zig‗irdan olish mumkin bo‗lgan kalava
ipning yo`g‗onligi zig‗ir tolalari dastasining ingichka texnika tolalarga ajralish
xususiyatiga bog‗liq bo‗ladi.
Texnik tolalarning uzunligi o‗simlik tolasining uzunligi va ishlov jarayonida
tolalarning ingichka tolalarga ajralish darajasiga bog‗liq buladi. Yigirish uchun
qo‗llaniladigan texnik tolalarning uzunligi o‗rtacha 35—90 sm, yo`g‗onligi 10—
3,33 teks.
Elementar tolaning pishihligi 0,98—24,52 kH ga teng uzish nagruzkasi bilan
ifodalanadi, ya‘ni zig‗ir tolalari paxtadan 3—5 marta pishiqliroq. Texnik tolaning
uzilish nagruzkasi 200— 400 kH. Elementar tolaning nisbiy uzilish nagruzkasi 54
— 72 kH/teks, uzilishdagi uzayishi esa 1,5-—2,5%, ya‘ni paxtanikidan 3—5 marta
kichiq SHuning uchun zig‗irdan qilingan qotirmalik gazlamalar ip gazlamaga
qaraganda buyumning shaklini yaxshiroq saqlaydi. Nisbatan kichik (uzuvchi
kuchning 35% chamasi) kuch ta‘sir qilganda ham qoldiq deformatsiya ulushi 60—
70% ga tug‗ri keladi. SHuning uchun zig‗ir tolalaridan to‗qilgan gazlama va
buyumlar ancha g‗ijimlanuvchan buladi.
Zig‗ir tolalarining rangi — och kulrangdan to‗q kulranggacha. Zigir o‗ziga
xos tovlanib turadi, chunki tolalarning sirti silliq bo‗ladi. Zig‗irning fizik-
ximiyaviy xossalari paxtaning xossalariga yaqin. Normal sharoitda zig‗irning
gigroskopikligi 12 %. Zigir namni tez shimadi va tez ketkazadi. Suv ta‘sirida
elementar tolalarning pishiqligi oshadi, texnik tolalarniki esa pasayadi, chunki
pektin moddalar yumshab, ayrim tolalar dastasi orasidagi bog‗lanish bo‗shashadi.
Zig‗irning o‗ziga xos xusu-siyatlaridan biri issiqni yaxshi o‗tkazuvchanligidir.
SHuning uchun zig‗ir tolalari paypaslab ko‗rilganda barmoqlarga sovuq unnaydi.
Zig‗irning bunday qimmatli gigienik xossalari, ya‘ni gigroskopikligi yaxshiligi,
namni tez shimib, tez bug‗latib yuborishi, issiqni yaxshi o‗tkazishi undan ko‗plab
yozgi kiyimlar tikishga keng im- kon beradi.
Zig‗irga kislota va ishkorlangan ta’siri xuddi paxtaga ta‘siriga o‗xshaydi.
Zig‗ir tolalarini bo‗yash va oqartirish paxtani bo‗yash va oqartirishga qaraganda
12
qiyinroq. Bunga sabab shuki, zig‗irning tabiiy rangi intensiv, tolalari esa qalin
devorli va tor tutash kanalli bo‗ladi. Zig‗ir tolalarini merserizatsiyalash uncha
samara bermaydi, chunki ular tabiiy tovlanib turadi.
Zig‗ir tolalari sovun-soda eritmalari (kuchsiz ishqor eritmalari) da qayna-
tilganda pektin moddalar eriydi. Tolalar ochiqroq, mayinroq, bo‗lib qoladi, texnik
tolalarning pishiqligi pasayadi.
Qizigan metall sirt (dazmol) ta‘siriga zig‗ir yaxshi chidaydi, chunki
gigroskopikligi paxtanikiga qaraganda yuqori.
Quyosh nurlari 990 soat mobaynida to‗g‗ri tushib turganda zig‗irning
pishiqligi 50 % pasayadi, ya‘ni uning yorug‗likka chidamliligi paxtaga nisbatan bir
oz yuqoribroq. Zig‗ir xuddi paxtaga o‗xshab yonadi.
Jun — junli hayvonlarning teri qatlamidagi shoxsimon o‗simtalar.
To‗qimachilik sanoatida q`oy, tuya, echki, qoramol va quyon juni ishlatiladi.
Jun tolalari (qillar) ildiz va tana qismlardan iborat. Ildiz — junning teri
qatlami ostidagi qismi, tana — teridan chiqib turgan
va oqsil — keratindan iborat bo‗lgan qismi. Jun
tolasining tanasi tangachali, qobiq va uzak
qatlamlardan iborat (3- rasm).
Tangachali qatlam tola tanasini tashqaridan
qoplab turgan shoxsimon tangachalardan iborat.
Tolaning tipiga qarab tangachalar halqasimon,
yarimhalqasimon yoki plastinkasimon bo‗lishi
mumkin.
Tangachali
qatlam
tola
tanasini
emirilishdan saqlaydi, tolani tovlantirib
turadi va tolalarning bosiluvchanlik xossasini
yaxshilaydi.
Qobiq qatlam jun tanasini hosil qiladigan
urchuqsi-mon hujayralardan iborat bo‗lib, uning pishiqligi, elastikligi va boshqa
sifatlarini belgilaydigan asosiy qatlam hisoblanadi.
O‗zak qatlam tola o‗rtasida yotadi, u havo bilan to‗lgan hujanralardan iborat.
YO`g‗onligi va tuzilishiga qarab, jun tolalari quyidagi tiplarga bo‗linadi:
momiq, dag‗al tuq oraliq. va o‗lik tolalar.
M o m i q — mayin junli qo‗ylarning butun jup qatlamini tashkil qiladigan
va dag‗al junli qo‗ylarning terisiga yopishib yotadigan ingichka buramdor tolalar.
Momiq ikki qatlamdan: tangachali va qobiq qatlamdan iborat. Tangachali qatlam
odatda halqalar va yarimhalqalar shaklida bo‗ladi.
Dag‗al tuk momiqdan dag‗alroq va yo`g‗onroq tola bo‗lib, deyarli buramdor
bo‗lmaydi, u yarim dag‗al junli va dag‗al junli qo‗ylarning jun qatlamiga kiradi. U
a
b
c d
3-rasm. Har xil tipdagi jun tolalar:
a-momiq, b-oraliq tuk, c-da g`al tuk,
d-o`lik tola, 1-tanga chali qatlam,
2-qobiq qatlam 3-o`zak qatlam.
13
uch qatlamdan: plastinkasimon tangachali qatlam, qobiq va yaxlit o‗zak qatlamdan
iborat.
Oraliq tolalar momiq bilan dag‗al tuk o‗rtasida oralik holatni egallaydi.
Duragay zotli qo‗ylarning butun jun qatlami shu oraliq tolalardan iborat bo‗lishi
mumkip. Oraliq tola uch qatlamdan: tangachali, qobiq va uzuq-uzuq o‗zak qatlam-
dan iborat.
O‗lik tola — dag‗al, to‗g‗ri, qattiq tola bo‗lib, yomon bo‗yaladi va qayta
ishlash jarayonida sinib ketadi. U ba‘zi dag‗al junli qo‗ylarda bo‗ladi. O‗lik tola
ham uch qatlamdan: tangachali, yupqa qobiq va keng o‗zak qatlamdan iborat.
O‗zak qatlam tolaning deyarli butun ko‗ndalang kesimini egallaydi.
Qo‗ydan qirqib olingan qillar yaxlit qatlamdan iborat bo‗lib, jun deb ataladi.
Qo‗ylarning jun qatlamini tashkil qiladigan tolalarning tipiga qarab, jun quyidagi
xillarga bo‗linadi:
mayin jun (25 mkm gacha); momiq tolalardan iborat; mayin junli qo‗ylardan
olinadi; yuqori sifatli kamvol va movut gazlamalar tayyorlash uchun ishlatiladi;
yarim mayin jun (25 dan 34 mkm gacha); momiq tolalar va oraliq tolalardan
iborat; duragay zotli qo‗ylardan olinadi; turli kostyumlik va paltolik kamvol
gazlamalar tayyorlash uchun ishlatiladi;
yarim dag‗al jun (35 dan 40 mkm gacha); dag‗al va oraliq tolalardan iborat;
duragay zotli qo‗uylardan olinadi; yarim dag‗al kostyumlik va paltolik movut
gazlamalar tayyorlash uchun ishlatiladi;
dag‗al jun (40 mkm dan yo`g‗on); tarkibida barcha tipdagi tolalar bo‗ladi;
dag‗al junli qo‗ylardan olinadi; dag‗al movut gazlama tayyorlash uchun ishlatiladi.
Junni yigirish jarayoni uchun jun tolalarining uzunligi va buramdorligi katta
rol o‗ynaydi.
Jun tolalarining uzunligi 20 dan 450 mm gacha. Uzunligi jihatidan bir jinsli
jun qisqa tolali (55 mm gacha) va uzun tolali (55 mm dan uzun) xillarga bo‗linadi.
Junning buramdorligi (jingalakligi) 1 sm tolaga to‗g‗ri keladigan buramlar
soni bilan ifodalanadi. Tola qancha ingichka bo‗lsa, 1 sm tolaga shuncha ko‗p
buram to‗g‗ri keladi. Buramning balandligiga qarab, jun normal, yuqori va qiya
buramli xillarga bo‗linadi.
YUqori buramli kalta tolali jun yo`g‗on va tukli apparat ipi (movut ip)
tayyorlash uchun ishlatiladi. Qiya buramli uzun tolali jundan ingichka va silliq
taralgan ip tayyorlashda foydalaniladi.
Junning yo`g‘onligi (ingichkaligi) tolaning tipiga bog‗liq bo‗ladi hamda
kalava ip va gazlamalarning xossalariga katta ta‘sir qiladi. Momiqning ingichkaligi
30 mkm gacha, dag‗al tolaniki — 50—90 mkm, o‗lik tolaniki — 50—100 mkm va
bundan ingichka bo‗ladi.
14
Jun tolalarining pishiqligi ularning yo`g‗onligi va tuzilishiga bog‗liq.
Masalan, o‗lik tola yo`g‗on, lekin bo‗sh bo‗ladi. Ingichkaligi 20 mkm bulgan
momiq tolalarning uzilish nagruzkasi 7 kH, ingichkaligi 50 mkm bug‗lgan dag‗al
tolalarniki esa 30 kH gacha. Tolalarning nisbiy uzilish nagruzkasi 10,8—13,5
kH/teks. Ingichka jun dag‗al jundan pishiqroq bo‗ladi. Bunga sabab shuki, dag‗al
tolalarning o‗zak qatlami asosan havo bilan to‗lgan buo‗ladi. Natijada tolalarning
yo`g‗onligi ortadi,
lekin pishiqligi oshmaydi.
Quruq tolalar uzilish paytida 40 % uzayadi. To‗liq uzayishning ancha (7%
gacha) ulushini qayishqok va yuqori elastik deformatsiyalar tashkil qiladi, shuning
uchun jun buyumlar uncha gijimlanmaydi va ko‗rinishini yaxshi saqlaydi.
Mayin junli qo‗y juni oq, bir oz sargish; dag‗al va yarim dag‗al jun kulrang,
malla, qora rangda bo‗lishi mumkin.
Junning tovlanuvchanligi tangachalarning o‗lchami va shakliga bog‗liq
bo‗ladi. Zich yotgan yirik tangachalar junni ancha tovlantiradi. Mayda va
tolalardan ko‗chgan tangachalar uni xiralashtiradi.
| 