7
Tolalarning asosiy xossalari
Tolalarning asosiy xossalariga
ularning chiziqli zichligi, uzunligi, pishiqligi,
cho‗ziluvchanligi,
egiluvchanligi, ishlashuvchanligi, gigienik xossalari,
tasshqi muhit
ta`siriga chidamliligi kiradi.
Tolalar juda ingichka jism hisoblanadi, ularning ko‗ndalang kesimi 2 dan 100
mkm gacha bo‗lishi mumkin. To‗qimachilik sanoatida diametri 60 mkm gacha bo‗lgan
tolalar ishlatiladi. Tolalarning yo`g‗onligi (ingichkaligi) ni bevosita o‗lchash qiyin,
shuning uchun tolalar yo`g‗onligining o‗lchov birligi sifatida chiziqli zichligi qabul
qilingan.
Tolaning
chiziqli zichligi T (teks) tolaning uzunlik birligiga to‗g‗ri keladigan
massa bilan ifodalanadi va tolalar massasi
m ning (g) L
o
ga (km) nisbati bilan aniqlanadi:
T=m/L
o
,
bunda
: m – massa, g;
L
o
– uzunliq km.
Agar tolaning uzunligi
L metrda o‗lchansa, T (teks) ushbu formuladan aniqlanadi:
T=1000m/L,
bunda:
m – massa, g;
L – uzunliq m.
Agar uzunligi 1000 m bo‗lgan tolaning massasi 1 g bo‗lsa, uning chiziqli zichligi
1 teksga, agar uzunligi 1000 m bo‗lgan tolaning massasi 2 g bo‗lsa, uning chiziqli
zichligi 2 teksga teng va hokazo. Teks sistemasida tolaning yo`g‗onligi
bilan teks
miqdori orasida to‗g‗ri bog‗liqlik mavjud: tola qancha yo`g‗on bo‗lsa, teks ham shuncha
k`op bo‗ladi. YAqinlargacha tolaning ingichkaligi teksga teskari qiymat – metric nomer
N (m/g) bilan ifodalanar edi. Metrik nomer bilan chiziqli zichlik orasidagi munosabat
quyidagicha:
NT=1000,
bundan
N=1000/T/; T=1000/N.
Tolalarning uzunligi mm, sm, m bilan o‗lchanishi mumkin. Eng kalta tola – paxta
momig‗i va tukining uzunligi 1—2 mm. Pilla tolasi 1000 m va undan uzun bo‗ladi.
Sun`iy va sintetik tolalarning uzunligi har xil bo‗lishi mumkin.
Tolalarni yigirish usullari, kalava ipning yo`g‗onligi
va pishiqligi tolalarning
uzunligiga bog‗liq bo‗ladi. Uzun tolalardan ingichka va silliq kalava ip, kalta tolalardan
esa yo`g‗onroq va mayin kalava ip ishlab chiqatiladi.
Tolalarning pishiqligi uzish nagruzkasi bilan, ya`ni uzilish paytida ular bardosh
beradigan eng
katta kuch bilan ifodalanadi; bu kuchning o‗lchov birligi kH. Har xil
yo`g‗onlikdagi tolalarning pishiqligini taqqoslash uchun nisbiy uzish nagruzkasi H
(kH/teks) dan, ya`ni yo`g‗onlik birligiga to‗g‗ri keladigan
uzish nagruzkasidan
foydalaniladi
P
H
=P
y
/ T.
