FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
M.K.Urozov,
D.А.
Аliqulova. POLIAKRILONITRIL ASOSIDA
OLINGAN TOLANING BOʼYOVCHI MODDALAR BILAN BOGʼLANISH
JARAYONINI
OʼRGANISH.
//―Ilm-fan
va
innovatsion
yutuqlarni
rivojlantirishning dolzarb muammolari‖ mavzusidagi III-respublika koʼp tarmoqli
masofaviy ilmiy-amaliy konferentsiyasi materialllari.– Samarqand: 2020 yil.27-30
b.
160
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
2.
D.A. Aliqulova., M.K. Urozov., O.X. Qulmuminov, S.A. Xolmurodova
―DETERMINATION OF THE SORPTION INDEX OF POLYACRYLONITRILE
FIBERS‖ // European Journal of Humanities and Educational Advancements
(EJHEA). 2021. Vol. 2. Las Palmas. 67-69 b.
ПАХТА – ИПАКЛИ ЛАСТИК ТРИКОТАЖ ТЎҚИМАСИНИ ФИЗИК-
МЕХАНИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ ТАДҚИҚОТИ
Доцент Мирусманов Бахтиѐр, проф. Мукимов Мирабзал Мираюбович,
асс. Камалова Ирода Ибрагимовна
Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институти
Наманган муҳандислик-технология институти
Аннатация:
келтирилган
мақолада
пахта
ипакли
ластик
трикотаж
тўқималарининг физик-механик хусусиятларини тадқиқоти келтирилган
Аннотация: в приведенной статье приводится анализ физико-механических свойств
хлопка-шѐлковых ластичных трикотажных полотен
Калит сўзлари: чизиқлий зичлик, хомашѐ миқдори, трикотаж тузилиши, узилиш
кучи, узилишдаги чўзилиш, ҳаво ўтказувчанлик, киришувчанлик.
Ключевые слова: линейная плотность, объем сырья, строения трикотажа,
разрывная нагрузка, разрывная удлинения, воздухопроницемость, усадка.
Трикотажни қайси мақсад учун мўлжалланганлиги ва ундан фойдаланиш
шароитига қараб, унинг структурасини, физик-маеханик хусусиятларини
ҳамда уни олишда қўлланилган машина турига боғлиқ бўлган ҳолда
матонинг сифат кўрсаткичларини аниқлаш ҳам муҳимдир.
Тадқиқот қилинаѐтган пахта ипакли ластик трикотаж тўқимасининг
хомашѐ сарфи кўрсаткичларидан ташқари юқорида айтилганидек унинг
161
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
сифат кўрсаткичларини ҳам ўрганиб, таҳлил қилиб чиқиш жуда муҳим. Ҳаво
ўтказувчанлик, пишиқлик, чўзилувчанлик, киришиш ва ишқаланишга
чидамлилик хусусиятлари трикотаж сифати ва ундан қандай фойдаланиш,
яъни тўқиманинг технологик кўрсаткичларини, физик-механик ҳамда қайси
маҳсулот учун мўлжалланганлигига қараб унинг гигиеник хусусиятларини
ҳам таҳлил қилиш мумкин. Бу хилдаги тўқималарни олишда фойдаланилган
калава ипларнинг хусусиятлари билан ундан ишлаб чиқарилган трикотаж
тўқимасининг сифатини солиштириш айниқса муҳим аҳамият касб этади.
Шуни алоҳида таъкидлаш жойизки, устки трикотаж маҳсулотларини
ишлаб чиқаришга мўлжалланган матолар учун қуѐш нурига бардошлиги,
иссиқ ва совуқ ҳавода ўзини хусусиятларини сақлаб қолиши, сув
шимувчанлик ва гигроскопик ва х.к. хусусиятлари жуда муҳим аҳамиятга эга,
чунки улар бевосита инсон танасига тасир этиши натижасида ҳосил
бўладиган нуқсонлар сабаблари ўрганилиб, таҳлил қилинади ва зарурий
тавсиялар берилиб, якуний натижалар олинади [1].
Ички трикотаж маҳсулотлари учун юқоридаги кўрсаткичлар унчалик
муҳим эмас. Трикотаж тўқимасини таркибидаги калава иплар турларини
ҳамда уларни тўқимада жойларини ўзгартириш ластик трикотаж
тўқимасининг нафақат технологик кўрсаткичларини балки унинг физик-
механик хусуситяларини ҳам ўзгаришига олиб келади. Ишлаб чиқарилган
пахта ипакли ластик трикотаж намуналарининг технологик кўрсаткичлари ва
физик-механик хусусиятлари стандарт усулида синовдан ўтказилди. Бу
трикотаж тўқимасини сифатини баҳолашда қўлланилувчи узилиш кучи
кўрсаткичи ҳам асосий кўрсаткич ҳисобланади. Трикотаж матоси учун
қўлланиладиган барча ГОСТ лар ва ТУ да узилиш кучи ва узилишдаги
узайиши бўйича норматив параметрлар киритилган. Узилиш кучи Р (сН)
деганда маълум тезликда мато тасмаси чўзилиши пайтида уни узилиши учун
талаб қилинган куч тушинилади. Ҳалқалар устуни ва эни бўйича, тасма
162
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
узунлиги 200 мм, кенглиги 50 мм бўлган намуна вариантлардаги
матоларнинг узилиш кучи ТТЕСИ қошидаги ―CENTEX UZ‖
1-расм. Пахта ипакли ластик трикотаж тўқималарининг узилиш кучини
ўзгариш гистограммаси
лабораториясида ―AG-I‖ ускунаси ѐрдамида аниқланди. 100 % пахта ипидан
тўқилган ластик трикотаж тўқимасининг бўйи бўйича узилиш кучи I –
вариантда 119,5 сН га тенг 1-расм. Ластик трикотаж тўқимасининг бўйи
бўйича энг юқори узилиш кучи II – вариантда бўлиб, 932 сН га тенг, сабаби
бу вариант 100 % чизиқлий зичлиги 16,7 текс х 4 ипак калава ипидан
тўқилганлиги, ипак калава ипини пишиқлигидан далолат беради. Пахта
ипакли ластик трикотаж тўқимасининг бўйи бўйича узилиш кучи III –
вариантда 688,5 сН ташкил этади, бу тўқима таркибидаги халқалар қаторлари
чизиқлий зичлиги 20 текс х 2 га тенг пахта ва чизиқлий зичлиги 16,7 ттекс х 1
га тенг ипак калава ипларидан ҳосил қилинган бўлиб, пахта ипининг
миқдори 77 % га тенг бўлса, ипак ипининг миқдори 23 % ни ташкил этади
(III-вариант). IV – вариантда пахта ипакли ластик трикотаж тўқимасининг
бўйи бўйича узилиш кучи 353 сН ташкил этади. Хомашѐлар нисбати, пахта
калава ипи 58 % ва ипак калава ипи 42 % ни ташкил этади. I – вариантга
163
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
нсбатан II – вариантни бўйи бўйича узилиш кучи 87,1 % га юқори, III –
вариантни бўйи бўйича узилиш кучи 82,6 % га юқори ва IV – вариантники 66
% га юқори эканлиги олиб борилган тадқиқотлар натижасида маълум бўлди.
Бу вариантларни эни бўйича узилиш кучлари солиштирилганда I – вариантга
нисбатан II – вариантники 72,8 % га, III – вариантники 38,8 % га ва IV –
вариантники 5,8 % га юқори эканлиги маълум бўлди.
2-расм Пахта ипакли ластик трикотаж тўқималарининг узилишдаги
чўзилиш гистограммси
Трикотажнинг чўзилувчанлиги деганда, маълум куч таъсири остида
чўзилиш хусусияти тушунилади. Чўзилувчанлик синовдан ўтказилаѐтган
намуналарни чўзилувчанлик даражаси билан тавсифланади. Пахта ипакли
ластик трикотажининг бўйи бўйича узилишдаги чўзилиши 77,1 % дан 121 %
гача ўзгаради 2-расм. Эни бўйича энг кам узилишгача чўзилувчанлик
трикожнинг I-вариантида номоѐн бўлди ва 42,1 % ни ташкил этди, бу
вариантда ластик трикотаж тўқимаси чизиқлий зичлиги 20 текс х 3 га тенг
бўлган 100 % пахта калава ипидан олинган.
Эни бўйича энг кўп чўзилувчанлик III-вариантда номоѐн бўлиб, 396,5 %
ни ташкил этаган. Бу вариантда трикотажининг битта ҳалқа қаторини тўқиш
164
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
учун, ҳалқа қаторлари чизиқлий зичлиги 20 текс х 2 пахта ва 16,7 текс х 1
ипак калава ипларидан тўқилган. Тўқима таркибини 77 % пахта ва 23% ипак
иплари ташкил этади. Тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики трикотаж,
газламаларга нисбатан юқори чўзилувчанликка эга, шунинг учун ҳам хатто,
унча катта бўлмаган кучланиш таъсири дарҳол сезилади ва у бир мунча
ўзгарувчан структурага эга. Трикотаж матолари учун мўлжалланган
пардозловчи
дастгоҳларнинг
ишлаш
принципи
газламалар
учун
мўлжалланган пардозловчи датгоҳлар ишлаш принципи билан деярли бир
хил. Юқори киришувчанликнинг асосий сабаби пардозлаш операцияларида
трикотаж матоларининг хаддан ташқари деформацияланиши ҳисобланади.
Турли деформацияларга учраб, ўзининг аввалги холатига трикотаж
тўқималарини қайтиши, унинг шакл сақлаш хусусиятларини даражасини
кўрсатади.
Деформация жараѐнида трикотаж тўқималари таркибидаги ҳалқалар
ўзларининг шаклларини ўзгартиради ва турли механик кучлар таъсирларига
учрайди. Маълум бир миқдордаги кучланишлар таъсири остида юзага келган
ва қолдиқ деформация миқдори, пахта-ипакли ластик трикотаж тўқимала
рининг чўзилувчанлиги, унинг тузилишидаги мувозанат ҳолатида бўлган
ҳалқаларнинг деформацияланиш катталигига боғлиқ бўлади.
Ушбу илмий тадқиқот ишида йигирилган пахта ва йигирилган ипак
ипларини тўқима таркибидаги миқдорини, ҳамда тўқима таркибида
хомашѐларни чизиқлий зичликларини ва жойларини алмаштириш, янги
тузилишли пахта-ипакли ластик трикотаж тўқималарининг қайтар ва қайтмас
деформация хусусиятларига таъсир этиши тадқиқ этилди.
Стандарт услуб бўйича пахта-ипакли ластик трикотаж тўқималарининг
қайтар ва қайтмас деформация миқдорини аниқлаш, юқорида келтирилган
узилиш кучидан кичик бўлган кучлар таъсиридаги чўзилувчанлик
кўрсаткичини аниқлаш билан бирга олиб борилди.
165
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
3-расм. Пахта ипакли ластик трикотаж тўқимасини қайтар
деформациясининг гистограммаси
Пахта-ипакли ластик трикотаж намуналарининг қайтар деформация
миқдори аниқланди, унинг таркибига қайишқоқ деформация ва эластик
деформациянинг асосий қисми ҳамда, пластик деформация ва ўрнатилган
методика асосида намунанинг ―чарчаш‖ вақти чегараларида намоѐн бўлишга
улгурмаган пластик деформациянинг бир қисмини ўз ичига олган қайтмас
деформация миқдори киради.
Тажрибавий пахта-ипакли ластик трикотаж тўқима намуналарнинг
бўйи бўйича қайтар деформациянинг миқдори 11,5 % дан то 12,2 43 % гача
ўзгарди 3-расм , эни бўйича қайтар деформациянинг миқдори 12,1 % дан то
17,7 % гача ўзгарди. Бўйи бўйича энг кам қайтар деформация миқдорига эга
бўлган намуна бу II вариант бўлиб, у 11,5 % ни ташкил этди. Энг юқори
қайтар деформация миқдори IV вариантда бўлиб, унинг миқдори 12,2 %
ташкил этди, бу тўқима таркибида 42 % йигирилган ипак ипидан
фойдаланилган. Ҳамда IV вариант тўқиманинг қайтар деформацияси II
вариантни қайтар деформациясидан 6 % га кўпдир.
166
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
Эни бўйича ҳам энг кам қайтар деформация улуши II вариантга
тегишли бўлиб, у 12,1 % ни ташкил этди. Тўқима таркиби 100 % йигирилган
ипак ипидан ташкил қилинган. Эни бўйича энг кўп қайтар деформация
миқдори билан солиштирилганда 46 % га кўп эканлиги тадқиқотлар
давомида маълум бўлди.
4-расм. Пахта ипакли ластик трикотаж тўқимасини қайтмас
деформациясининг гистограммаси
Пахта ипакли ластик трикотаж тўқима намуналарнинг бўйи бўйича
қайтмас деформация миқдори 11,3 % дан то 12% гача ўзгарган бўлса 4-расм.
пахта ипакли ластик трикотаж тўқимасини қайтмас деформация миқдори,
эни бўйича бу кўрсаткич қийматлари 12 % дан то 17,5 % гача ўзгарди.
Пахта ипакли ластик трикотаж тўқима намуналари ичида бўйи бўйича
энг юқори қайтмас деформация миқдори I-, III-, ва IV- вариантларда
кузатилиб, 12% ни, эни бўйича эса II- ва IV- вариантларда бир – бирига мос
равишда 12% ни ташкил этди. Бўйи ва эни бўйича қайтмас деформациянинг
энг яхши кўрсаткичлари 12 % ва 17,5 % га тенг бўлиб, у I-вариант
намунасида кузатилди. Устки трикотаж маҳсулотлари учун мўлжалланган
трикотаж матоларининг қолдиқ деформацияси 5-20 % дан ошмаслиги керак.
Янги тузилишли пахта-ипакли ластикли трикотаж тўқималарининг
деформация хусусиятларини тадқиқ этиб, шундай хулосага келиш мумкинки,
167
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
тўқима таркибида пахта хомашѐси билан биргаликда йигирилган ипак
ипидан фойдаланиш, шунингдек тўқима таркибида пахта ва ипак ипларини
жойларини алмаштириш ҳисобига, намуналарнинг қайтар деформация
улушини ошишига ва аксинча қайтмас деформация улушини камайтиришга
эришиш мумкинлиги аниқланди. Ишлаб чиқарилган пахта-ипакли ластикли
трикотаж тўқима намуналарининг бўйи бўйича қайтар деформация миқдори
11,5 % дан то 12,2 % гача бўлган оралиқда ўзгараган бўлса, эни бўйича
қайтар деформация улуши 12,1 % дан то 17,7 % гача бўлган оралиқда
ўзгарди. Демак, тадқиқ қиланаѐтган намуналарнинг қолдиқ деформацияси
қўйилган талабларга жавоб беради.
Қайтар деформация улушининг бундай кўрсатгичлари пахта-ипкли
ластикли трикотаж тўқималарини чўзилгандан сўнг, дастлабки ўлчамларига
зудлик билан қайтиш хусусиятига эга эканлигидан далолат беради. Шу билан
бир қаторда, улардан тайѐрланган маҳсулотлар кийилгандан сўнг дастлабки
шаклига тез қайтади.
Тўқимачилик матолари учун шакл сақлаш хусусияти аҳамиятли
кўрсаткичлардан бири бўлиб ҳисобланади. Унинг таркибига қайтар ва
қайтмас деформация улушидан ташқари киришувчанлик хусусияти ҳам
киради.
Вазифасига кўра трикотаж матосини танлашда ва кийимни
лойиҳалашда киришиш катталиги албатта ҳисобга олиниши керак. Тадқиқ
этилаѐтган пахта ипакли ластик трикотаж вариантлари учун бўйламаси
бўйича киришиши 2,5 % дан 7,5 % гача ўзгарди, эни бўйича -2,5 дан 2,5 %
гача. Устки ва енгил устки кийимлар учун мўлжалланган трикотаж
матоларида киришиш меъѐри бўйламаси ва эни бўйича бир-бирига яқин
бўлиши керак. Турли мақсад учун мўлжалланган трикотажни киришиш
кўрсаткичини аниқлаш бўйича қандай ѐндашишни аниқлаш, улардан
тайѐрланаѐтган кийим конструкциясига боғлиқдир. Қоидага биноан устки
кийим ассортиментлари эркин конструкцияга эга, уларни асосий ўлчамларга
168
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
нисбатан чок ҳақи қолдириб бичилади, ички трикотаж кийимлари эса инсон
танасига ѐпишиб туриши керак. Тавсия этилаѐтган пахта ипакли ластик
трикотаж матолари бўйламаси ва эни бўйича киришиши кам киришувчан
гуруҳга таъалуқли бўлиб, ундан енгил устки кийимлар тайѐрлашда
муваффақиятли фойдаланиш мумкин.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, тавсия этилган пахта ипакли
ластикли трикотаж тўқима вариантлари таркибидаги пахта ва ипак калава
ипларини чизиқлий зичликлари ва уларни тўқима таркибида жойларини
алмаштириш трикотажни технологик кўрсаткичларига ва физик-механик
хусусиятларига ижобий таъсир этиб, юқори сифат кўрсаткичларига эга ва
пахта ҳамда ипак калава ипларидан олинган трикотаж матолари
ассориментини кенгайтириш имконини беради ва устки хамда енгил устки
трикотаж маҳсулотларини ишлаб чиқаришда улардан мувоффақиятли
фойдаланиш мумкин.
| 