Juda nam gazlar siklonda tozalanadigan xollarda siklon issitilgan
bulishi zarur, aks xolda gaz tarkibidagi namning bulganishi va gazdan
ajralgan chang zarralarining yepishib kolishi natijasida siklon buzilib, ishdan
chikish mumkin. Siklon tula yuklangan bulsagina samarali ishlaydi, uning
yuklamasi kam bulganida foydali ish koeffitsienti ham kamayib ketadi.
Siklonning patrubokidan kirishda xavo okimining tezligi sekundiga 16-20 m
dan kam va 25 m dan zied bulmasligi, siklondan chikaetganda esa sekundiga
4-6 m bulishi lozim.
Q = 1500 - 15000 m
3
/soat
Kichik diametrli siklonda xavo yaxshirok tozalanadi. Ular xavoni juda
yaxshi tozalashadi va unumli ishlashi uchun guruxlarga birlashtiriladi.
Siklonning gazni utkazish kobiliyati uning diametriga boglik.
10-100 mkm yiriklikdagi chang zarralarini ajratishga muljallangan
batareyali siklon kichikrok bir necha siklondan
tashkil topgan va yukorida
aytib utilgan prinsipida ishlaydi. Bu xildagi siklonda chang zarralarining
siklon devorchasiga sikilish kuchi F = mv
2
/R; siklonnning diametri kanchalik
kichik bulsa, zarralarni sikuvchi kuch shunchalik katta buladi. Shunga kura
kichik diametrli siklonlar bir xil tezlikda aylanganida xavoni ancha tozalaydi;
lekin siklonning diametri kichraytirilganda ish unumdorligi kamayadi. Shu
munosobat bilan tuyish sexlari va boshka sexlar xavosini tozalash uchun
diametri 0,05-0,1 m, 0,15 m, 0,2 m, 0,25 m bulgan 50 ta bundan kuprok
kichik siklondan tashkil etilgan batareya va bir agregat kilib birlashtirilgan
batareyali siklonlardan foydalaniladi. Batareyali siklonlardagi kichik siklonlar
7 urnatilgan xonalari 5 ga chang xavo patruboklar 2 orkali utadi. Kuvur 3
silindrik kismining sirtki yuzasida 70
0
kiyalikda kutarilagn parrak bilan
bulganligidan kichik siklonlar urnatilgan xona 5 ga kiraetgan xavo okimi
uyurmalana boshlaydi. Xavo okimi 50 va bundan
kuprok mayda okimlarga
ajralib, ularning xar biri changni chuktiradigan tegishli moslama tomon
78
yunaladi. Bu yerda chang zarralari markazdan kochirma kuchlar ta’sirida
devorchaga ishkalanib, xarakat tezligini yukotadi va siklonning konus
kismiga chukadi, sungra bunkerlarda 8 tuplanadi. Xona 5da chang xavo
tozalangan xavoga kushilib ketmasligi uchun xona ichiga yetik tusik 1 va 4
urnatilgan, tusikular tepasidagi tirkishlar xavo utolmaydigan kilib suvalgan.
Batareyali siklon xavoga tarkibidagi changning 85-910%ni ajratib
oladi. Batareyali siklonlarning gidravlik karshiligi 490-850 Pa (suv ustunining
150-89 mm ga teng). (43-rasm)
Mato filtrlarida gazlar okimi serteshik tusik orkali utganida changdan
tozalanadi. Bu tusiklar maxsus matodan yengga uxshatib tikiladi. Yengsimon
mato-filtr (44 rasm) 0,1-10 mkm yirikligidagi chang zarralarini ushlab koladi.
Mato yeng 3 lar pastki negiz 2 ga bir necha kator kilib biriktiriladi;
Tuplangan changni olib chikib ketadigan vintsimon transporteri bulgan
bunker 10 negiz 2 ning tagiga urnatilgan buladi. Richaglar sistemasi 6 mato
filtrni vakt - bavakt kokib-silkadi. Gilov 7 ning yukorigi kismida klapanli va
patrubokli kuti bor; klap 5 va patrubok 4 kuti xavo
suriladigan yulga ulash
uchun xizmat kiladi. Filtrning ishi davrlarga bulinadi: birinchi davr-xavo
changdan tozalanadi (filtrlanadi); ikkinchi davrda - matoenglar kokib-silkib
tozalanadi. Patrubok 8 orkali surilib kirgan chang xavo mato-filtrga utadi. Shu
payt chang zarralari filtr devorchasida klapanli kutiga yunaladi. Mato-
filtrlarni maxsus mexanizm vakt-bavakt kokib-silkib tozalaydi. Shunda klapan
5 filtrni ventilyatordan ajratadi, klapan 9 chang xavo utadigan yulni bekitadi,
shundan keyin yenglarni tozalaydigan, ya’ni kokib-silkadigan mexanizm
ishdan tuxtaydi va vintsimon transporter bunkerni olib chikadi. Tozalalangan
79
filtr-englar yana suruvchi ventilyatorga ulanadi. Uktin-uktin xavo puflab-
tozalab turiladigan mato-filtrning yaxshi tomoni shuki, uning kokib-
silkadigan
mexanizmi, xavo yuboradigan ventilyatori bulmaydi, ayrim yeng
(filtr)larni yeki bir bulimni tuxtatib kuyish talab kilinmaydi, bu esa filtr
matosiga tugri keladigan va yil kuyiladigan yuklamani keragicha ayirish
imkoniyatini tugdiradi. Xom ashe maydalangan sari, xavoning namligi va
dastlabki ifloslanish darajasi, xavodagi changning 1 m
2
matoga tugri
keladigan mikdori kamaygan sari filtrlarning ish samaradorligi kamayaveradi.
Filtr matovining 1 m
2
dan soatiga 200 m
3
xavo utib tursa, filtr normal
ishlaetgan buladi. Yengsimon filtrlardan jundan
yeki paxta ipidan tuilgan
paxmok mato, muslim (yupka gazlama)dan, 100
0
S xaroratda ishlatiladigan va
gazlarni tozalaydigan filtrlar esa perxlorvinilli, lavsanli, shisha toladan
tukilgan mato va boshka gazlamalardan tayerlanadi. Shisha toladan tukilgan
mato filtr 230-250
0
Sga bardosh beradi. Filtr uchun ishlatiladigan mato,
gazlamalar kirishmaydigan, chuzilmaydigan, kimeviy moddalar ta’siriga,
yukori xaroratga chidamli, chuzuvchi kuchlarga bardoshli, pishik,
xavoni
utkazuvchan, chang-tuzon zarralarini yaxshi ushlab turadigan bulishi lozim.
Elektrfiltrning tozalash usuli gaz okimi yukori kuchlanishli elektr
maydonidan utgan vaktda undagi muallak zarralarning ionlashuviga
asoslangan. Zaryadlangan zarralar zaryadi teskari ishorali elektrod tomon
siljiydi va unga kunadi. Elektrfiltrlar chang ushlagichlarning eng
takomillashtirilgan turi xisoblanadi. Ular gazlarni tozalaganida 0,1-1,0 mm
yirikligidagi chang zarralarining 95-99 % ini ishlab koladi. Gazni Elektr-
sintetik usulda tozalash xavoning yukori kuchlanishli elektr maydonidan utib
ionlashishiga asoslangan. Elektrfiltrlar ikki xil: kuvurli va plastinkali buladi.
Kuvurli elektrfiltrda (45-rasm) chang chuktiradigan elektrodlar sifatida 0,2-
0,3 m diametrli kuvurlardan foydalanadigan. Kuvurlar (0,3 m) uki buylab
izolyasiyali utkazgichlar, ya’ni simlar (2-3 mm diametrli pulat yoki nixrom
simdan iborat koronlovchi elektrodlar) tortiladi. 220 v kuchlanishli
uzgaruvchan tok sim 15 lar buylab transformator 9 ga utib,
doimiy
(uzgarmas) tokka aylanadi. Tugrilagich 9 ni elektrdvigatel xarakatlantiradi;
elektrdvigatelga taksimlovchi taxta 13 dan elektr simlar 12 orkali tok kelib
turadi. Doimiy tok tugrilagichdan izolyator 3 orkali utgan elektrod 5 ga sim
10 buylab boradi. Chuktirish elektrodining kuviri 6 yerga sim yordamida
ulangan (erlashtirilgan). Tozalanadigan gaz kuvur 6 ga chang patrubok 2
orkali utadi va tozalangan kuvur 4 dan chikib ketadi. Manfiy zaryadli elektrod
5 dan chikayotgan elektronlarli zarralar bir-biridan itarilib, musbat zaryadli
utkazgich - kuvur 6 tomon yunaladi, bu yerda uz zaryadini yukotib, kuvurning
sirtiga kunadi. Shu tarzda kuvurga vakt-bavakt
utib turgan zarralr
pirovvardida bunker 1-da yigiladi.
