So‘z boshi
4
Uzumchilik mamlakatimiz agrar sohasining qadimiy
serdaromad
tarmoqdaridan biri sanaladi. Uzumchilik o‘simlikshunoslik sohasining bir
bo‘limi sifatida uzum yetishtirish bilan shug‘ullansa, fan sifatida tokdan muttasil
mo‘l va sifatli hosil yetishtirish uchun uning o‘sishi va rivojlanishini
boshqarishning turli usullarini ilmiy nazariy va ilg‘or tajribalar asosida ishlab
chiqadi hamda o‘quv fani sifatida ularni talabalar va soha mutaxassislari
o‘rganadi.
Markaziy Osiyo o‘lkasida xususan, O‘zbekistonning qulay tuproq -iqlim
sharoitida uzumning turli muddatlarda, ya’ni eng erta va eng kech pishadigan
navlarini yetishtirish imkoniyati mavjuddir va ulardan yuqori hosil olinmoqda.
Tok — qimmatbaho subtropik o‘simlik hisoblanib, inson umrini uzaytirishga
juda katta hissa qo‘shuvchi mahsulot turlaridan biri bo‘lib, uning mevasi
o‘zining parhyezlik va oziqaviy tarkibi jihatidan inson organizmi uchun eng
zarur mahsulot sanalanadi. Pishib yetilgan uzum tarkibida, ayniqsa u z u m n i n g
kishmish
navlarida
28-30%gacha
odam
organizmi
tomonidan
tez
o‘zlashtiriladigan qandlar—glyukoza, fruktoza va saxaroza mavjud bo‘lib, qon
tarkibini yaxshilanishida va almashlab turilishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Yangi uzilgan uzum mevasi tarkibida inson salomatligi uchun zarur
bo‘lgan olma, vino, limon, qahrabo, otquloq, chumoli va boshqa bir qancha
organik kislotalar, kaliy, kalsiy, fosfor, natriy kabi mineral tuzlar, mevasining
po‘sti tarkibida rang beruvchi moddalar (pigmentlar), dubil moddalari mavjud.
Uzum mevasi tarkibida A, S, R, RR, V
1
V
2
, V
6
, V
12
, kabi darmondorilar
ham mavjud. Shuningdek, V guruh vitaminlari, aminokislotalarning qanday
miqdorda saqlanishi uzum navining pishish muddatiga, g‘ujumlarning urug‘li
yoki urug‘sizligiga, tok tupining o‘sish kuchiga, tuproq-iqlim va ob-havo
sharoitiga hamda parvarishlash usullariga bog‘liqdir. Uzumshunos olimlarning
kuzatishlariga qaraganda, V guruhiga mansub vitaminlar, aminokislotalar va
mikroelementlar kechpishar uzum navlarida ko‘proq, to‘planishi ko‘pgina
o‘tkazilgan tadqiqot natijalaridan aniqlangan.
5
Uzumning shifobaxshlik xususiyati qadimdan ma’lum bo‘lib, tabobatda
turli kasalliklar (sil, kamqonlik, kam quvvatlik, oshqozon-ichak, siydik yo‘li,
yurak xastaligi, urug‘i buyrak toshlarini eritishda va h.k.)ni davolashda keng
qo‘llanilgan va yuqori samara berilgan.
Uzum mahsulotlari bilan insonlarni davolashning ilmiy asoslangan yangi
yo‘nalishi— ampeloterapiya (yunoncha ampelos- uzum, therapela- davolash)
tabobatda keng tarqalgan davolash usuli hisoblanadi.
Uzum sharbati, ayniqsa yosh bolalar va keksalar uchun bebaho, xushta’m
oziqa manbaidir. U odam organizmida moddalar almashinuvini tubdan
yaxshilaydi, qon tomirlarini kengaytirib, jigar faoliyatini yaxshilaydi, yurak
muskullarini oziqlantirib, qon tarkibini tozalaydi va kupaytiradi.
Uzum mevasidan turli maqsadlar (sarxil mevalarini iste’mol qilishda,
qayta ishlash, mevasini quritish va h.k.)da foydalaniladi. Uzum mevasi asosan,
(janubiy viloyatlarda juda ertapishar navlari iyun oyining 2-o‘n kunligida
pishadi) iyul oyidan noyabr oyigacha yangiligicha iste’mol qilinadi.
Maxsus sovitgichlarda saqlangan uzumlarni mart-aprel oylarida ham
sarxil va taru-toza va shifobaxsh meva sifatida iste’mol qilish mumkin.
Shuningdek, yangi uzumdan murabbo, kompot, sharbatlar, shinni,
konsentratlar, yuqori sifatli vino, shampanlar ham tayyorlanadi. Mayizbop
navlari quritilganda, o‘ta to‘yimli, shifobaxsh mahsulot olinadi. Mayiz
(kishmish, garmiyon va h.k.)qadimdan to‘yimli va shifobaxsh oziqa sifatida
qadrlanib, parhyezlik xususiyatiga ega bo‘lgan mahsulot hisoblanidi.
Quritilgan mayiz tarkibida 80% gacha qand moddasi bo‘lib, asosan, u
glyukoza va fruktozadan iborat. Shuningdek, uzum tarkibi azotli va oshlovchi
(dubil) moddalar, organik kislotalarga ham boy hisoblanadi. Mayizning
qimmatliligi yana shundaki, uni uzoq, muddat saqlash va olis joylarga olib
borish, jo‘natish mumkin. Uzoq safar(ekspedisiya)ga boruvchilar uchun
organizmga quvvat beruvchi, toliqishdan asrovchi bebaho oziqa hisoblanadi.
Ayrim davlatlarda mayiz davlat zaxirasidagi armiyaga beriladigan oziq-ovqat
6
mahsulotlari qatoriga kiritilgan va ayni paytda keng sohalarda foydalanib
kelinmoqda.
1-rasmda 1l uzum sharbati qanchalik darajada inson salomatligi uchun
ahamiyatli ekanligi borasidagi ma’lumotlar keltirilgan. Shuni alohida qayd etish
lozimki,
1l uzum sharbati 1,7l sigir sutiga, 650 gr mol go‘shtiga, 1000 gramm baliqqa 300
gramm tuxumga, 1200 gramm kartoshkaga,
3500 gramm, pomidor pastasiga,1500 gramm
olmaga 1500 gramm shaftoliga teng keladi.
Mazkur keltirilgan 1-rasm ma’lumot- lari
shundan dalolat beradiki, uzum sharbati
o‘zining
qiymatliligi
va
xo‘rakilik
xususiyatlari bilan birgalikda, boshqa meva-
sabzavot mahsulotlari sharbatiga qaraganda,
o‘zining ustuvorligini ko‘rsatishidan dalolat beradi. Uzum tarkibida ba’zi inson
organizmi rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan moddalar borligi va ko‘plab boshqa
mahsulotlardan keskin farq qilishi bilan ustunlikka ega bo‘lganligini
ko‘rsatmoqda.
1-jadvalda oqsil miqdori, yegulik organik qand miqdori va 100 gr yegulik
kalloriyasi bo‘yicha zaruriy ma’lumotlar keltirilgan.
1-Jadval ma’lumotlaridan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, 100 gr uzum tarkibida
olma va nok tarkibidagi mavjud oqsil moddalariga teng. Shuningdek, uzum
tarkibida eng ko‘p qand, moddasi, kalloriya miqdorlari bo‘lib, oqsil 0,4 mgni
tashkil etgan holda, insonni rivojlanishi va uzoq umr ko‘rishiga sabab bo‘ladi. Shu
uchun uzum maydonlari yildan yilga ko‘payib bormoqda, yangi navlar va
parvarishlash usullari qo‘llab kelinmoqda.
1-Jadval
Oqsil miqdori, yegulik organik qand miqdori va 100 gr yegulik kalloriyasi, %
hisobida
1
l
=
1.
1-rasm.1
l
itr uzum sharbatining
meva-sabzavot
va
oziq-ovqat
mahsulotlariga tengligi keltirilgan.
7
№
Uzum va
boshqa
mevalar turlari
Oqsillar,
Mg
Qand miqdori,
mg
Kalloriya,
%
1
Uzum
0,4
16.5
73
2
O‘rik
0,9
10.5
52
3
Olma
0,4
11.3
51
4
Olu
0,8
9.9
19
5
Nok
0,4
10.7
47
6
Limon
0,9
3.6
43
7
Yer shotuti
1,2
7.0
38
Uzumdan tayyorlanadigan mahsulotlarni ishlatilishi va tayyorlanish
texnologiyasi bo‘yicha 4 guruhga bo‘linadi
-
| 