vinochilik mahsulotlari
(vino, konyak, shampan va h k.);
-
sharbat mahsulotlari
(tabiiy va yarim fabrikat, xoddog va sharbatlar va
h.k.lar);
-konsentratlar
(uzum asali, vakuum-suslo, bekmes va h.k.);
-
konservalar
(kompot, marinad, murabbo, jem, uzum pastasi va h.k.)larni o‘z
ichiga oladi.
Hozirgi vaqtda dunyo bo‘yicha yetishtiriladigan uzumning asosiy qismi
(taxminan 72 mln t) yoki 83% vino tayyorlash, 12% ga yaqini (xo‘raki navlar)
yangiligida iste’mol qilish va faqat 5% quritish uchun ishlatiladigan uzum
navlarini tashkil qiladi.
O‘zbekistonda qishloq xo‘jalik mahsulotlari eksporti.
Qishloq xo‘jaligi
oziq-ovqat mahsulotlari eksporti hajmi 2019 yilda 2017 yilga nisbatan ikki
barobarga oshdi (O‘zStat, 2020). Mamlakat eksporti hajmida qishloq xo‘jaligi
mahsulotlaridan saralangan mevalar (2,3%) va uzum (1,7%) ulushga teng bo‘ldi
(O‘zStat, 2019). Mamlakat eksportidagi asosiy hamkor davlatlar: Rossiya
Federasiyasi, Xitoy, Qozog‘iston, Turkiya va Qirg‘iziston. Qishloq xo‘jaligi
importidagi asosiy hamkor davlatlar qatoriga: Rossiya Federasiyasi, Xitoy, Janubiy
8
Koreya, Qozog‘iston va Turkiya hisoblanadi. 2017-2020 yillarda Qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari eksporti qiymati, ming AQSh dollarida 2019 yildan boshlab
O‘zbekiston 140 dan ortiq davlatlar bilan savdo aloqalariga ega va 45 mamlakat
bilan savdo shartnomalarini imzoladi.
Dunyo
va
O‘zbekiston
uzumchiligining qisqacha tarixi, hozirgi ahvoli va rivojlanish istiqbollari
O‘zbekiston O‘rta Osiyoning markaziy qismida, ya’ni 37010/ - 45035/
shimoliy va 56000/ - 73010/ sharqiy kengligida joylashgan bo‘lib, agar biz Yevropa
qit’asida joylashgan Italiya davlati bilan solishtirganimizda, bir xil geografik
kenglikda joylashganligini ko‘rish mumkin.
Uning umumiy maydonining 70 %ni tekisliklar, sharqiy tomondan esa baland
g‘arbiy Tyan-shan va Pomir-Oloy tog‘ tizmalari bilan chegaralangan.
Respublikamiz iqlimi keskin-kontinental havo haroratining yuqori
tebranishiga asoslangan bo‘lib, yozi judda issiq, qishi sovuq kunlardan iborat.
Shuni alohida qayd etish joizki, mamlakatimizning geografik joylashuvi,
iqlim sharoiti, quyoshning faol harorat yig‘indisi 4000-5000
0
S ni tashkil qilganligi,
hosildor sug‘oriladigan yerlari va o‘ziga xos tog‘ va tog‘oldi hududlari sanoat
miqyosidagi uzumchilikni rivojlantirishga zamin yaratganligi bilan o‘ziga xos
xususiyatlarni namoyon etadi.
Agar uzumchilikning qisqacha tarixiga e’tibor beradigan bo‘lsak,
geopalentologik va ampelografik tadqiqotlar bo‘yicha olingan ma’lumotlar shuni
ko‘rsatmoqdaki, uzumchilik bilan O‘zbekiston respublikasi 6 ming yillardan avval
shug‘ullanishganligini ko‘rsatadi.
Zoroasatrizm davridagi muqaddas “Avesto” kitobida ham Markaziy Osiyoda
yashovchi halqlar (Islomgacha bo‘lgan davrlarda ham) uzumchilik bilan
shug‘ullanganliklarini yozib qoldirishgan.
Boshqa yurtlardan kelgan elchilar, sayohatchilar bizning qadimiy yurtimizda
uzumchilik bilan shug‘ullanganliklari to‘g‘risida tarix sahifalarida o‘zlarining
ma’lumotlarini qoldirishganlar. Masalan, O‘rta asrlarda yashagan, venesiyalik
zodagon, sayohatchi Marko Polo o‘zining kundaliklarida shunday ma’lumotlarni
bayon etgan: “Samarqand, Buxoro va boshqa mashhur shaharlar atroflari bog‘lar va
9
tokzorlar bilan o‘ralgan bo‘lib, bu yerlarda mahalliy halqlar tomonidan tayyorlangan
maylarni ichib ko‘rganimda, bu maylarning tayyorlanganligiga o‘n yillar bo‘lgan va
ularning sifati meni juda lol qoldirgan. Bunday maylarni men oldin xech qayerda
ichmaganman”- deb yozib qoldirgan ekan.
Bugungi kunda mamlakatimiz hududlarida ekish uchun tavsiya etilgan
qishloq xo‘jalik ekinlari davlat reyestrida 45 ta uzum navlari mavjud bo‘lib, shu
navlar ichida azaldan ota-bobolarimiz tomonidan ekilib kelingan, mahalliy halqimiz
tomonidan yaratilgan xushta’m, xo‘raki navlardan: Qora janjal, Andijon qora uzumi,
Buaki nor, Buaki tosh, Bishti, Qora va Oq kishmish, Parkent va boshqa navlari hali
ham o‘z o‘rnini yo‘qotmagan.
O‘rta Osiyo, jumladan O‘zbekiston uzumchiligining tarixi bir necha asrlarni o‘z
ichiga olib, tok o‘simligi Aleksandr Makedonskiy bostirib kirishidan ancha avval
(eramizdan oldingi IV asrlarda) ekilgani tarixchilarning ma’lumotlaridan ma’lum. I
asr boshlarida greklar O‘rta Osiyoga kelishlaridan oldin bu yerda tokchilik va
vinochilik rivojlangani to‘g‘risidagi ma’lumotlar tarixiy manbalarda keltirilgan.
Ayniqsa, Farg‘ona vodiysida, Buxoro va Samarqandda yirik yer egalari qo‘lida
katta maydonlarda tokzorlar bo‘lib, uzum yetishtirish, quritilgan uzum va vino
tayyorlash orqali yaxshi daromad qilishgan. Arablar bosib olgan davrida (VIII asr)
xalqaro aloqalar, savdo-sotiq ishlari ancha rivojlangan bo‘lib, uzumchilikka e’tibor
yuqori bo‘lgan. O‘rta Osiyo, jumladan mamlakatimizga Hindiston, Eron,
Afg‘oniston, shuningdek, ayrim arab mamlakatlaridan uzumning yangi, ayniqsa,
xo‘raki va mayizbop (Toyfi va Husayne va boshqa) navlari Saudiya Arabistonidan
keltirilgan. Tok O‘rta Osiyoning deyarli barcha dehqonchilik rayonlarida, ayniqsa
Farg‘ona va Zarafshon vodiylari, Toshkent, Xorazm, Qashqadaryo vohalari
haydash, tokni payvandlash, parxish qilish, kesish, kasallik va zararkunandalarga
qarshi turli eritmalarni purkash va h.k.) tokchilikni rivojlanishiga olib keldi.
O‘zbekistonda sobiq sosialistik tuzumining dastlabki 1924 yillaridan
boshlab
uzumchilik,
uzum
mahsulotlarini
quritish
va
vinochilikni
rivojlantirishga e’tibor yanada kuchaygan. Bog‘orchilik va uzumchilik
xo‘jaliklari soni ko‘payib, vinochilik sanoati uchun xom ashyo sifatida vinobop
10
uzum navlarining salmog‘i oshgan, uzum navlari tarkibi tartibga solina
boshlangan, bir qism tokzorlar so‘rilar (simbag‘azlar)ga ko‘tarilib, tok qator
oralarini mexanizasiya yordamida ishlash, tok parvarishini yaxshilash,
hosildorlikni ko‘paytirish imkoniyatlari
paydo bo‘lgan. Keyinchalik,
O‘zbekistonda uzumchilikni ixtisoslashtirishga ahamiyat berilib, xo‘jaliklararo
birlashmalar, maxsus uzumchilik xo‘jaliklari tuzishga, ularda xo‘raki,
kishmishbop
hamda
vinobop
navlarni
alohida
texnologiya
asosida
yetishtirishga, uzumni qayta ishlash quvvatini oshirishga e’tibor karatilgan.
Ammo, shunga qaramasdan respublikada paxta yakkahokimligi(monokultura)
uzumchilikning jadal rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan.
Ayniqsa, sobiq ittifoq davrida ichkilikbozlikka qarshi kurash boshlangan
yillarda (1985-1986) O‘zbekistonda ham vinobop navlar ekilgan ko‘plab
tokzorlar yo‘q qilib tashlandi, uzumni qayta ishlash shahobchalari barham
topdi. Natijada respublikaning qator tumanlarida sanoat ahamiyatiga ega
bo‘lgan n o y o b v i n o b o p , s h a r b a t b o p u z u m n a v l a r i n i n g y o ‘ q o l i b
k e t i s h i g a s a b a b b o ‘ l d i , uzumchilik va vinochilik tarmoqlari jiddiy zarar
ko‘rdi.
O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi sohalaridan biri bo‘lgan uzumchilikni zudlik
bilan zamonaviy resers- tejamkor texnologiya asosida yuqori sur’atda rivojlantirish,
uzum mahsuldorligini oshirish, mahsulot sifatini tubdan yaxshilash, qayta ishlash,
saqlash va uzum sharbati, oliy toifali konsentratlar, mayiz tayyorlash bo‘yicha talab
etiladigan chora-tadbirlarni ishlab chiqish, O‘zbekiston aholisini uzum
mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirishni yaxshilash bu davr talabi taqozasi bo‘lib
qoldi!
Uzum dunyoda savdo hajmlari bo‘yicha eng ko‘p iste’mol qilinadigan meva
turlaridan biri hisoblanadi.
Sovet Ittifoqi tizimining parchalanib, MDH respublikalarining mustaqil
davlat sifatida ajralib chiqishi va bir butun bo‘lgan hududlarning bo‘linib
ketishi, umumiy siyosiy va iqtisodiy munosabatlarning keskin pasayishiga olib
11
keldi. Bunday o‘zgarishlar q i shloq, xo‘jaligi xususan, bog‘dorchilik va
uzumchilik sohalariga ham o‘zining ma’lum bir darajada ta’sirini ko‘rsatdi.
O‘zbekiston Respublikasining mulkchilikning turli shakllariga asoslangan
bozor iqtisodiyotiga o‘tishi, qishloq, xo‘jaligining turli sohalarini boshqarish
tamoillariga jumladan, uzumchilik bilan shug‘ullanuvchi xo‘jaliklar va uzumni
qayta ishlash korxonalarining tashkiliy-iqtisodiy tarkibi hamda davlat bilan
o‘zaro munosabatlarida jiddiy o‘zgarishlar kiritishni talab etadi. Bu esa, o‘z
navbatida o‘rta maxsus va oliy o‘quv yurtlarida uzumchilik bo‘yicha yetuk
mutaxassislar tayyorlash jarayoniga zarur o‘zgarishlar kiritishni taqozo etadi.
Oxirgi yillarda dunyo uzumchilik tarmog‘ida yetuk o‘zgarishlar ro‘y
bermoqda. So‘ngi yillarda qishloq xo‘jaligida amalga oshirilayotgan islohotlarga
xususan, zamonaviy uzumchilik bilan shug‘ullanuvchi agroklaster, fermer
xo‘jaliklari, uzumni saqlash va qayta ishlash korxonalarining tashkiliy iqtisodiy
tarkibi hamda davlat bilan o‘zaro munosabatlarida ham jiddiy o‘zgarishlar yuz
bermoqda.
Shuni alohida qayd etish lozimki, bilimdon va yangi ishlab chiqarish
talablariga mos keladigan soha mutaxassislarini tayyorlashda chuqur bilim olish
bilan birgalikda, zamonaviy uzumchilik sohasini chuqur o‘rganish, tok tuplarining
morfo-biologik xususiyatlarini e’tiborga olib, turli resurstejamkor texnologik
omillarni
qo‘llash,
zamonaviy
kurash
choralarini
yanada
yaxshilash,
zararkunandalarning yashash sharoiti va ko‘payish vaqtida mos keladigan kimyoviy
pestisid va akarisidlardan to‘g‘ri foydalanish, ularning qo‘llanilish me’yor va
muddatlariga to‘liq e’tiborni qaratish lozim.
Xozirgi davrda respublikamizda tokzorlar maydonini
ko‘paytirish,
hosildorlikni oshirish, uzumni qayta ishlash quvvatini oshirish, jahon bozori
talablariga javob beradigan mahsulotlarni yetishtirish kabi masalalarga katta
e’tibor qaratilmoqda.
Mustaqillik
davrida
«O‘zmevasabzavotuzumsanoat»xolding kompa- niyasi, «Mevasabzavot»
uyushmasi kabi soha tashkilotlarining tuzilgani va faoliyat ko‘rsatib
12
kelayotgani, dunyo bozoriga uzum (xo‘raki, vinobop, kishmishbop)
mahsulotlarining chiqa boshlagani bunga misol bo‘la oladi.
O‘zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tizimidagi
xo‘jaliklarda vazirlik tomonidan tasdiqlangan (Respublika adliya vazirligi bilan
kelishgan holda) «Bog‘ va tokzorlarni yer uchastkalari bilan ijaraga berish
bo‘yicha
namunaviy
shartnoma»
asosida
17550
ga
tokzor
ijaraga
berilgani(2001.10.05), xo‘jaliklarning iqtisodiy sharoitlarini yaxshilabgina
qolmay, uzumchilikni oilaviy pudrat asosida rivojlanishiga, shuningdek,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 20 martdagi “
O‘zbekiston Respublikasida bog‘dorchilik va issiqxona xo‘jaligini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘ri- sida” gi PQ-4246-son qarorida
bog‘dorchilik tarmog‘i va issiqxona xo‘jaliklarida boshqaruv tizimini
takomillashtirish hamda davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning samarali
mexanizmlarini joriy etish, shuningdek, zamonaviy resurstejamkor
texnologiyalar asosida yuqori sifatli, raqobatbardosh va eksportbop
mahsulotlar ishlab chiqarish hajmlarini kengaytirish belgilangani
uzum va
uning mahsulotlarini ko‘paytirishga imkon beradi.
O‘zbekistonda tokzorlarning umumiy maydoni (2001.01 gacha bo‘lgan
ma’lumot) 120 ming ga, jumladan hosil beradiganlari 98,8 ming ga, o‘rtacha
hosildorlik 63,1 s/ga. 2000 yilda respublikada jami 623,8 ming t. Jumladan,
«O‘zmevasabzavotuzumsanoat» xolding kompaniyasi xo‘jalik- larida 155,7
ming t uzum hosili yetishtirilgan.
Dunyo miqyosida qit’alararo tokzorlarning umumiy maydoni bo‘yicha
ma’lumotlar 2- jadvalda keltirilgan.
2-jadvalda keltirilgan FAO ma’lumotlaridan shuni bilish mumkinki,
Yevropada umumiy tok maydoni 4 mln 509 ming, Osiyo qit’asida 1mln 783 ming,
Amerikada 858 ming, Afrikada 309 ming, Okeaniyada 86 ming gektar maydonni
Amerikada 858 ming, Afrikada 309 ming, Okeaniyada 86 ming gektar maydonni
tashkil etib, qit’alararo eng ko‘p maydon Yevropa va Osiyo qit’alariga to‘g‘ri
13
keladi. Shuningdek, dunyo mamlakatlari bo‘yicha tok yetishtirish maydonini tahlil
qiladigan bo‘lsak, Ispaniya (1mln 200 ming.ga), Italiya (871 ming.ga), Fransiya (870
ming.ga), Turkiya (560 ming.ga), Portugaliya (252 ming.ga), AQSh (357ming.ga),
Ruminiya (250 ming.ga), Eron (260 ming.ga), Xitoy (243 ming.ga) turadi.
2-Jadval
Qit’alararo tokzorlarning umumiy maydoni (FAO, 2000)
Qit’alar
Tokzorlar maydoni,
ming/ga
Dunyo tokzorlari
umumiy maydonlariga
nisbati, % hisobida
Yevropa
4509
59.8
Osiyo
1783
23.6
Amerika
858
1.4
Afrika
309
4.1
Okeaniya
86
1.1
Hamdo‘stlik mamlakatlarning ichida Moldova (154 ming.ga) maydonda tok
ko‘chatlari yetishtiradi. Dunyo bo‘yicha yetishtiriladigan jami uzum hosili 70.6 mln
tonna atrofida, jumladan, Yevropada 31mln.t, Amerikada 12.5 mln.t, Osiyoda 13.5
mln.t, Afrikada 12.5 mln.t, Okeaniyada 1.1 mln.t uzum yetishtiriladi. Uzum
yetishtirish bo‘yicha eng oldingi o‘rinlarni Ispaniya (15.7 mln.t), Italiya (9.7 mln.t),
Fransiya (8 mln.t), AQSh (6.7 mln.t), Turkiya (3.6 mln.t), Xitoy (2.8 mln.t), Eron
(2.3 mln) egallaydi.
3- jadvalda dunyo mamlakatlari bo‘yicha uzum yetishtiruvchi
yirik mamlakatlarning
2019 yildagi hosil ko‘rsatkichlari keltirilgan. 2-jadval
ma’lumotlariga ko‘ra, tok ekini maydoni bo‘yicha Ispaniya, Xitoy Fransiya
mamlakatlari, hosildorlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha Hindiston AQSh va Xitoy
mamlakatlari peshqadamlik qilmoqda. O‘zbekiston respublikasi hosildorlik
bo‘yicha 5 o‘rinni egallayapti.
14
Bugungi kunda
Qishloq xo‘jaligi vazirligi rasmiy saytida e’lon qilingan
ma’lumotlarga ko‘ra, 2021 yili O‘zbekistonda 1,8 million tonna uzum
yetishtirilgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2020 yilga nisbatan 11,5 foiz ko‘p mahsulot
yetishtirilgani to‘g‘risida East Fruit tahlilchilari xabar berishgan.
3-jadval
Dunyo mamlakatlari bo‘yicha uzum yetishtiruvchi yirik mamlakatlar
| 