4.1. Iqlim sharoiti.
O‘rta Osiyo respublikalari bo‘yicha O‘zbekiston mo‘tadil
iqlimli hududda joylashganbo‘lib, Sharqda Qirg‘iziston va Tojikiston, shimolda
Kozog‘iston va qisman Afg‘oniston bilan chegaralangan. Mamlakatimiz hududida
turli xil iqlim sharoitlarini ko‘rish mumkin. U okean va dengizlardan uzoqda, yer
kurrasining turli xil baland-pastliklarida joylashgan bo‘lib, g‘arbiy-sharq tomon
yo‘nalishida Tyanshan va Pomir-Oloy tog‘lariga duch kelamiz.Tog‘larning
balandligi 3600 m ni, ayrim cho‘qqilari dengiz sathidan 4750 m balandlikda
joylashgan. Bu tog‘larda, asosan kuz, qish va bahorda 800 mm dan to 1500—2000
mm gacha yog‘ingarchilik miqdorini tashkil qiladi, dengiz sathidan 3000 m va
undan baland joylashgan tog‘larda abadiy muz, qor qoplamlari bo‘lib, tekislikda
joylashgan hududlarni yozin-qishin suv bilan ta’minlab turadi. Tog‘li hududlarning
yana bir ijobiy tomoni shundaki, sanoatni va qishloq xo‘jaligini elektr quvvati bilan
ta’minlaydi, aholining hordiq chiqaradigan zonasi bo‘lib xizmat qiladi. Tog‘lardan
oqib tushadigan suv hisobiga, tekisliklardagi sug‘oriladigan hududlarning asosiy
qismida paxta yetishtiriladi. Serhosil bog‘-rog‘lar va tokzarlar asosan,
34
sug‘oriladigan yerlarda joylashgan. Sug‘oriladigan hududlarda meva daraxtlar
me’yor darajasida o‘sadi va muttasil mo‘l hosil beradi. Tog‘li hududlarda esa
sug‘oriladigaya yerlarga nisbatan meva hosili kamroq bo‘ladi. Dengiz sathidan
balandlikka ko‘tarilgan sari, bog‘ va tokzorlar kamayib boradi.
O‘zbekistonda mavjud bog‘ va tokzorlar maydoniga nisbatan dengiz sathidan
250 m balandlikda joylashgan yerlarda 7,4 %. 250 dan to 500 m gacha bo‘lgan
yerlarda 46,7 %, 500 dan to 750 m gacha bo‘lgan yerlarda 29,2 %, 750 m dan baland
bo‘lgan yerlarda esa bog‘ va tokzorlarning 16,7 %i joylashgan. Ayniqsa,
respublikamiziiig past tekisliklarida joylashgan hududlarda havo harorati tez-tez
o‘zgarib turadi. Tog‘ va tog‘ oldi hududlarida esa havo ko‘pincha o‘zgarmaydi.
Tekislik mintaqasi. Bu mintaqaga dengiz sathidan 600—750 m balandlikda
joylashgan yerlar kiradi. Mirzacho‘l, Jizzax, Markaziy, Farg‘ona, Qarshi,
Surxondaryo cho‘llari, Amudaryo etaklaridagi o‘zlashtirilgan va o‘zlashtirish
mumkin bo‘lgan yerlar ana shu mintaqada joylashgandir. Keyingi yillarda bu
mintaqada ko‘p yerlarning meliorativ holati yaxshilanib yirik, katta maydonlarda
paxtazorlar, bog‘u-rog‘lar barpo etish bilan bir qatorda, qishloq xo‘jaligining boshqa
tarmoqlari ham rivojlanayapti.
Tog‘ oldi mintaqasi (adirlar) - dengiz sathidan 700-750 m dan 1200-1600 m
balandlikda joylashgan yerlardir. Bu mintaqadagi yerlar ma’lum darajada qiya
bo‘ladi. Bu yerlarda bog‘dorchilik va uzumchilikni rivojlantirish uchun iqlim va
tuproq sharoiti juda qulay hisoblanadi. Yil davomidagi yog‘ingarchilik miqdori 450-
700 mm ni tashkil etadigan yerlar lalmikor bog‘dorchilik va uzumchilik uchun juda
mos keladi.
Tog‘li mintaqa. Bu mintaqaga dengiz sathidan 1200-1600 m dan 2700-2800 m
balandlikda joylashgai yerlar kiradi. Mana shu balandlikda joylashgan tog‘ etaklari
bog‘dorchilik va uzumchilik uchun juda qulaydir. Bu yerlarnn sug‘ormasdan ham
bog‘ barpo qilish mumkin. Mazkur mintaqada ko‘plab yovvoyi olmazor,
yong‘oqzor, tog‘olchazori, do‘lanazorlarni uchratish mumkin.
35
Baland tog‘li mintaqaga dengiz sathidan 2700-2800 m balandlikda joylashgan
yerlar kiradi. Bu yerlarda meva va buta daraxtlari uchramaydi, chunki ularning
o‘sishi, rivojlaiishi va hosil berishi uchun issiqlik yetishmaydi, yoz mavsumi ham
qisqa bo‘ladi.
Yuqorida qayd qilib o‘tilgan mintaqalarda zarur agrotexnika tadbirlari amalga
oshirilgan taqdirda, meva daraxtlari va rezavor meva o‘simliklaridan muttasil mo‘l
hosil olish imkoni yuqori.
Dengiz sathidan 500—600 m balandlikda joylashgan yerlarda yil davomidagi
yog‘in miqdori 650—700 mm ni tashkil qilgan yerlarda kerakli agrotexnik tadbirlar
amalga oshirilganda lalmi bog‘dorchilikni barpo etish mumkinligi ko‘p yillik
tajribalarda aniqlangan.
O‘zbekiston sharoitida issiq kunlarning davomli bo‘lishi ham issiqsevar
mevalardan: anor, anjir, xurmo, danakli va urug‘li mevalarii o‘stirish uchun juda
qulay hisoblanadi. Bunday mintaqalarda mevali daraxtlar yaxshi o‘sib, tez
rivojlanadi va barvaqt hosilga kiradi. Foydali haroratning yuqori bo‘lishi meva
ko‘chatlarining baquvvat o‘sishiga imkon yaratadi. Qashqadaryo va Surxondaryo
viloyatlarida ob-havo anor, anjir va xurmo ko‘chatlarini standart talablariga to‘liq
javob beradigan qilib yetishtirish uchun juda qulay muhit hisoblanadi. Vahorda
ko‘chatzorga ekilgan anor, anjir, tok, smorodina qalamchalaridan kuzga kelganda
doimiy boqqa ekish mumkin bo‘lgan bir yashar standart ko‘chat olish mumkin.
Surxondaryo viloyatida eng issiqsevar o‘simliklardan shakarqamish o‘stiriladi,
hozirgi kunda shakarqamishdan gektaridan 400—500 s dan hosil olinmoqda.
O‘zbekistonning iqlimi mo‘tadil bo‘lib, Qrim bilan solishtirilganda,uning
ayrim tumanlarida sovuq 30—35°C ga yetadi. O‘zbekiston sharoitida esa yozda
issiq 40° dan ham oshib ketadi.Ayniqsa, oxirgi yillarda global isishlar natijasida
janubiy viloyatlar sharoitida havo haroratining 50-54
0
C gacha ko‘tarilish holatlari
kuzatildi(2022yil ma’lumotlar). Turli xil meva va uzum yetishtirish uchun qulay
sharoit mart oyidan boshlanib, oktabr-noyabr oylarigacha davom etadi, shundan
keyin kunlar soviy boshlaydi.
36
Shahar, viloyat va tumanlarning dengiz sathidan baland yoki past joylashishiga
qarab, yiliga yog‘adigan yog‘in miqdori va yillik o‘rtacha foydali harorat yig‘indisi
o‘zgarib turadi. Masalan, Nukusda va Urganchda yil davomida yog‘adigan yog‘in
miqdori atigi 82 mm ga yetsa, Shahrisabz va Toshkent viloyatning Bo‘stonliq
tumanlarida 545—1000 mm ni tashkil qiladi. Janubiy tumanlarda shimoliy
tumanlardagiga nisbatan yog‘in miqdori kam bo‘ladi.
O‘zbekistonning eng issiq yerlariga: Sherobod massivi, Denov, Kogon,
G‘uzor, Xovos mintaqalari kiradi. Toshkent viloyatning Bo‘stonliq tumanida dengiz
sathidan 1550—1600 m balandlikda joylashgan mintaqasida yillik foydali harorat
yig‘indisi 1935°C ni, yillik yog‘in miqdori esa 800—9000 mm ni tashkil
qiladi.Ushbu ma’lumotlar 7-jadvalda yoritilgan.
7- j a d v a l
O‘rtacha yillik havo harorati miqdori
Meteorologik stansiyalar
Temperatura
+10
0
C Bahorda
dan oshadigan
muddati Kuzgacha
Foydali harorat
yig‘indisi /
0
C/
Toshkent
24/III
27/X
4485
Samarqand
28/ III
1/XI
4505
Andijon
22/ III
24/X
4510
Namangan
20/ III
30/X
4105
Qo‘qon
21/ III
25/X
4545
Farg‘ona
24/ III
23/X
4345
Urganch
2/IV
18/X
4220
Kogon
22/ III
2/XI
5035
Denov
15 III
14/XI
5045
G‘uzor
14/ III
12/XI
5300
Sherobod
8/ III
24/XI
5980
Jizzax
25/ III
31/X
4720
Mirzacho‘l
23/ III
27/X
4515
Ursat’evskiy
22/ III
2/X
5030
Chimyon
13/V
20/IX
1935
Tog‘li tumanlarda bahor kech boshlanib, daraxtlar kech uyg‘onadi. Bodom
daraxtlari O‘zbekistonning Surxondaryo, Qashqadaryo, Namangan viloyatlarida
fevral oyining oxiri, mart oylarining boshlarida to‘liq gullasa, tog‘li tumanlarda u
15—20 kun kech gullaydi. Bahorda tog‘li tumanlarda tekislikda joylashgan
tumanlarga nisbatan qora sovuq kam bo‘ladi.
37
O‘zbekistonning eng issiq yerlariga: Sherobod massivi, Denov, Kogon,
G‘uzor, Xovos mintaqalari kiradi. Toshkent viloyatning Bo‘stonliq tumanida dengiz
sathidan 1550—1600 m balandlikda joylashgan mintaqasida yillik foydali harorat
yig‘indisi 1935°C ni, yillik yog‘in miqdori esa 800—9000 mm ni tashkil qiladi.
Tog‘li tumanlarda bahor kech boshlanib, daraxtlar kech uyg‘onadi. Bodom
daraxtlari O‘zbekistonning Surxondaryo, Qashqadaryo, Namangan viloyatlarida
fevral oyining oxiri, mart oylarining boshlarida to‘liq gullasa, tog‘li tumanlarda u
15—20 kun kech gullaydi. Bahorda tog‘li tumanlarda tekislikda joylashgan
tumanlarga nisbatan qora sovuq kam bo‘ladi.
Shuningdek tog‘li tumanlarda bahor qisqa bo‘lib, bu tumanlarning janubiy
qiyaliklariga tushgan qor kechroq eriishi bois,mevali daraxtlari ham bu yerlarda
kechroq uyg‘onadi. Yillik foydali harorat yig‘indisi ham boshqa joylarga nisbatan
ancha kam bo‘ladi.
Iqlim sharoitning o‘zgarishiga vaqti-vaqti bilan esib turadigan shamollar ham
ta’sir ko‘rsatadi. Yilning birinchi yarmida esadigan shamollar meva daraxtlarini
me’yoriy gullashiga, yosh novdalarning o‘sishiga, gullarni changlatuvchi
asalarilarning uchishiga xalaqit qilib, bog‘larda hosilning kamayishiga sabab
bo‘ladi.
| 