10 2.2. Uzum quritish usullari va texnologiyalari
Quyosh
quritgichi
yordamida quritish
. Quyosh energiyasi bilan ishlovchi
ushbu meva-sabzavot quritgichi konstruksiyasining eng soddaligi bilan ajralib
turadi. Bu quritgich respublikamizning barcha viloyatlarida shu jumladan, Buxoro
viloyatida ham tadbiq etilmoqda. Quritilgan mahsulotning ekologik tozaligi,
sifatliligi, tashqi ob-havoning noqulay omillaridan (yog‘ingarchilik, chang,
hasharotlar va boshqalar) ishonchli himoyalanganligi, eng muhimi, jahon
andozalariga mos quritilishi va yuqori sifatli mahsulot olinishi bilan birgalikda bir
kecha kunduzda 350 kg gacha mahsulot quritish mumkinligi bilan ajralib, o‘zining
afzalligini ko‘rsatmoqda. Mazkur quritish asbobi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
a) quyosh energiyasi kollektori maydoni 16 m²
b) quritish maydoni 20 m²
v) Quyosh batareyasi
g) Ventilyatorlar
Quritgich bir xil balandlikdagi g‘isht yoki beton ustunlarga o‘rnatiladi.
Quritgichning tubi maxsus alyumin profildan yasaladi, ustki qismi ikki nisbatli
ramadan iborat bo‘lib, quyosh radiasiyasiga chidamli polietilen plenka bilan
yopiladi. Quritgich ikki qismga ajraladi: issiqlik yig‘uvchi (kollektor) va mahsulot
qurituvchi (foydali). Quritgichning ishlash prinsipi quyidagichadir. Uning issiqlik
79
yig‘uvchi qismi yuqorisiga o‘rnatilgan batareya quyosh energiyasi yordamida ostki
tomonga o‘rnatilgan ventilyatorlarni ishga tushiradi va yig‘ilgan issiq havo
mahsulotlarga yo‘naladi. Quritgichning yana bir afzalligi shundaki, kunning
quyoshsiz vaqtlarida batareya energiya to‘plamaydi va ventilyatorlar ishdan
to‘xtaydi, bu esa issiq havo oqimini boshqarib turishda inson omili ishtirokini istisno
etadi.
Shtabel usulida quritish
shundan iboratki, undan navlarga ajratilgan va
uzumning och tusli va rangsiz bo‘lgan navlari 0.3-0.4 foizli qaynayotgan ishqor
eritmasida 5-7 soniya davomida tutib turilgandan keyin yog‘och patnislarga yoyiladi
va quruq sulfidlanadi (sulfidli gaz bilan dudlanadi) yoki uzum g‘ujumlariga sulfidli
kislota eritmasi bilan namli ishlov beriladi va bu jarayon quritishga musbat ta’sir
ko‘rsatadi.
1kg yangi uzilgan uzumga 0.5-0.8 gr oltingugurt yoki 0.4-1.0 gr oltingugurt
angidridi sarflanadi. Och rangli uzumni (g‘ujumining katta yoki kichikligiga bog‘liq
holda) dudlash vaqti 1.0-1.5 soat bo‘lib, och pushti rangdagi uzumlarni dudlash esa
30-40 daqiqa davom etadi.
Dudlash ishlari dudlash shkaflarida yoki stasionar kameralarda o‘tkaziladi.
Shkaf fanerdan tayyorlanadi. Uning hajmi 105x150x95sm bo‘lgan past qismi ochiq
quti. Yerga 12-14 ta patnis qo‘yiladi va eshigi yopilib, quti ostidagi patnislarning
yon tomoniga to‘rtburchak tunuka tovada yonayotgan oltingugurt qo‘yiladi.
Katta fermer xo‘jaliklarida hajmi 3.5x3.5; 4x2.5 metr bo‘lgan, xom
g‘ishtdan, paxsadan qurilgan
stasionar dudlash kameralari
juda qulaydir. Eshiklari
mahkam berkitiladigan qilib, devorlari suvoq qilinadi. Pollari sementlangan yoki loy
bilan yaxshi zichlangan bo‘lishi kerak. Eshik qarshisida cho‘yan pechka qurilib,
undan oltingugurt yoqiladi va nay orqali kameraga yuboriladi.
Bunday kameralarga 200 tonna patnis joylashtirish va mavsum davomida
100 tonnadan ortiq uzumni sulfidlash mumkinligi ko‘rsatilgan. Sulfidlash,
quritilgan uzumning jalb etadigan rangdor tashqi ko‘rinishini saqlab qolishiga,
vitaminlarini yaxshi saqlanishiga, tarkibida qand moddasini yo‘qotilmasligiga,
80
mahsulotlarni zararkunandalar va mikroorganizmlardan saqlashga ijobiy yordam
beradi.
Patnislardagi uzumlar shiyponga 15-18 tadan taxlanadi. Har bir
taxlab qo‘yilgan patnislar usti yana bir bo‘sh patnis bilan berkitiladi. Bu esa
quritilgan uzumlar bir xil oltin rangda bo‘lishini ta’minlaydi. 4-5 kun o‘tgach
uzumlar ag‘dariladi va patnislar o‘rniga (pastdagi patnis yuqoriga, yuqoridagi
patnislar pastga) almashtiriladi. Birinchi qatordan 20-25 sm masofada ikkinchi qator
taxlab chiqiladi va 80 sm kenglikdagi o‘tish uchun yo‘lakcha qoldiriladi va shu
tartibda patnislarni ikki qator shtabel joylashtirish davom etadi. Yuqorida
ko‘rsatilgan texnologik jarayonlarni samarali o‘tkazish ko‘p foyda beradi.
Quritish ob-havo sharoitiga qarab 14-21 kun davom etadi. Bunday usulda
quritilganda 27-32% kishmish (urug‘siz), 26-27% mayiz (urug‘li) olinadi va bu usul
pirovard natijada yuqori iqtisodiy samaradorlik berish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Oq kishmish, kishmish Botir, kishmish Zrafshon, kishmish Samarqand,
kishmish Xishravu navlaridan quritilgan uzum oltinrang, sabza, Kattaqo‘rg‘on,
Sultoni va Nimrang navlaridan olingan mahsulot esa oltin rang germion deb ataladi.
Objo‘sh usulida quritish
. Bu usulning o‘ziga xos xususiyatlari va afzalliklari
shundaki, bunda uzumda avval kaustik sodaning qaynayotgan suvdagi
aralashmasida ishlov beriladi (blanshirlash), so‘ngra uzum navlariga ajratilgandan
keyin savatlarga 2-3 kg dan solinadi va ishqorli (0.3- 0.4% li) qaynayotgan qozonga
tushiriladi va 3-6 soniya ushlab turiladi.
Bunda g‘ujumlarning yupqa po‘stida ingichka yoriqlar paydo bo‘ladi va
g‘ujum po‘sti ustidagi mumsimon g‘ubor yo‘qoladi. Bu g‘ujumlardagi namni tez
bug‘lanishini ta’minlaydi va qurish muddati qisqaradi, natijada yaxshi samara
beradi.
Qozondan olingan uzumli savatlar, eritma oqib tushishi uchun panjalar ustida bir
necha daqiqa qo‘yiladi, so‘ngra patnislarga yoki maydonga yoyiladi. Quritish uchun
yoyilgan uzumlar har 3-4 kunda ag‘dariladi va tayyor bo‘lguncha quritiladi, quritish
81
6-12 kun davom etadi. Quritilgan mahsulotning chiqish foizi 25-26% ni tashkil
qiladi.
Mahsulotni yog‘in-sochindan va ifloslanishdan himoya qilinmasligi bu
usulning kamchiliklaridan biridir. Bundan tashqari och rangli uzum navlari o‘zining
tabiiy yashil rangini yo‘qotadi, tayyor mahsulot bir muncha past baholarda sotilishi
mumkin.
Soyaki usulda quritish.
Bu usul mohiyati shundaki, uzum soyada, ya'ni shamol
esadigan joylarda qurilgan maxsus soyakixonalarda quritiladi. Bunday sharoit, sutka
davomida haroratning xilma-xilligi, doimiy harakatda bo‘lgan havo oqimi tog‘oldi
tog‘li tumanlarda mavjud.
17-rasm. Uzumni soyada qurituvchi xona 1 8--rasm.Konteynerli etajerkada quritish
Soyaki xonalarni qurishdan oldin doimiy harakatdagi havo oqimining
umumiy yo‘nalishi aniqlanadi va qurilgan soyakixonalarning uzunasiga
66-
joylashadigan xonalarida yoriqsimon tuynukchalari shamol esadigan tomondan
ochiladi.
Quriladigan soyakixona pastidan uzunligi 8-12 m, balandligi 3-4 m va
devorining qalinligi 60-70 sm bo‘lib, devorlarida eni 12-15 sm, bo‘yi 70-80 sm
bo‘lgan yoriqsimon kichkina tuynukchalar shaxmat tartibida joylashtiriladi.
Loydan qurilgan qalin devorlar va tor tuynukchalar xonaga quyosh nurining
to‘g‘ri tushishini to‘sadi, shu bilan birga ular havo almashib turishini ta’minlaydi va
uzumni 1-2 sutka davomida uzm boshlarining egiluvchanlik xususiyatini oshirish
maqsadida xonaga yoyiladi va bu ishni bajarilishi yaxshi samara beradi.
Toifalarga(sortlarga) ajratilgan va so‘litilgan uzum juft-juft holda yoki bitta-
bittadan, reykadan (cho‘pdan) yasalgan maxsus romlarga osiladi.
82
Soyakixona shiftiga osilgan rom poldan taxminan 0.5 m baland bo‘lishi kerak.
Ko‘zdan kechirish va har bir bosh uzumni romlarga osish qulay bo‘lishi uchunularni
xona ichida ikki qatorga xona o‘rtasidan 1.0-1.2 m kenglikda o‘tish joyi qoldirilgan
holda, o‘ng va chap tomonga joylashtiriladi. Romlar orasida taxminan 50-60 sm
masofa bo‘lishi tavsiya etilgan.
Quritish davomida uzum boshlarini doimiy ravishda tekshirib turish maqsadga
muvofiqdir, mog‘orlangan va chirigan g‘ujumlar olib tashlanadi.
- 1 9-rasm.Ochiq
maydonda uzum quritish
Soyaki usulida uzum tarkibida 23-24 foiz qand moddasi tashkil yetgan
davrda teriladigan faqat Oq kishmish navi quritiladi. Uzum quritilgandan keyin
romlardan olinadi va g‘ujumlar uzum bandidan ajratiladi. Quritilgan tayyor
mahsulot 22-23% ni tashkil qiladi. Quritish 30- 40 kun davom etadi va yaxshi
natija beradi.
O‘rtacha 1m
2
tayyorlangan maydonga uzum tupi va naviga ko‘ra 10 kgdan
16 kg gacha yangi uzilgan uzum joylashishi mumkin. Uzum miqdoriga qarab
quritish uchun maxsus qog‘oz va qog‘oz qop tayyorlash zarur bo‘ladi.
|
