Va innovatsiya vazirligi termiz davlat universiteti milliy libos va san

26 
Foydalanuvchilar tarmoqda samarali ishlashi uchun lokal tarmoqda yordamchi 
dastur modullari bilan ta`minlanadi. Ular ayrim hollarda tarmoq OT bilan, ayrim 
hollarda alohida olinadi. Ular:
*
elektron pochta – xatlarni, fayllarni, ma`lumotlarni, tovush, faks va video 
xabarlarni etkazishni ta`minlaydi;
*
uzoqdan kirish vositalari - xuddi tarmoqga bevosita ulangandek lokal tarmoqga 
modem orqali ulanadi va kommpyuterda ishlaydi;
*
gurux bo`lib ishlash vositalari - birgalikda hujjatlar ustida ishlash, turli 
foydalanuvchilarning hujjatlar versiyasini kelishuvini ta`minlash, hujjat oborotini 
tashkil etishni tayminlaydi;
*
rezerv (zaxira) nusxalash dasturlari - lokal tarmoq kompyuterida saqlanayotgan 
ma`lumotlarni rezerv nusxasini olish;
*
lokal tarmoqni boshqarish vositasi - bitta ishchi joyining tarmoq resurslari 
yordamida boshqarishni amalga oshiradi.
Kompyuterlar orasidagi aloqa, maxsus periferiya qurilmalari adapterlar yordamida 
bajariladi. Tarmoq kompyuterlari orasidagi o`zaro xarakat tarmoq adapteri va aloqa 
kanallari orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari turli xil periferiya qurilmalari - 
printerlar, modemlar va faks apparaturalaridan foydalaniladi. Katta tarmoq ishlarini 
boshqarishda shtat administratori tarmoqdagi xatolarni testlab uni aniqlaydi, 
tuzatadi, rezerv nusxalarni yaratadi va tarmoq resurslari ishini nazorat qiladi. 
Ma`lumotlarni uzatish apparaturalari (Data Circuit Terminatinq Eguipment DCE) va 
bevosita ma`lumot uzatuvchi apparatga ulanuvchi asboblar (Data Terminal 
Eguipment; DTE) (kompyuter, kommutator, marshrutizatorlar) foydalanuvchining 
aloqa yo`lida ishlatiladigan apparaturasiga kiradi. Aloqa liniyasidan birgalikda 
foydalanishni tashkil etishda tarmoqda uzatilayotgan so`rov, xabar va ma`lumotlar 
bir necha mayda bo`laklarga bo`lingan ―paket‖lar ko`rinishida amalga oshiriladi. 
Bu paketlar TSR (Transfer Control Protocol) paketlari deb ataladi.
Har bir TSR paket tarkibida jo`natuvchi va qabul qiluvchi IP adreslar mavjud 
bo`ladi. Amaliyotda internetning real, fizik bog`lanishlar orqali tashkil topgan 
tarmog`idagi kompyuterlar bilan virtual informatsion fazoni tashkil etuvchi elektron 

27 
xujjatlari har xil adreslar yordamida ifodalanadi. Tarmoq tarkibiga kirgan har bir 
kompyuter to`rt qismdan tashkil topgan o`z adresiga ega, masalan: 142.26.137.07. 
Ushbu manzil IP (internet protokol) manzil deb ataladi.
Kompyuterlarni nomlash uchun (identifikatsiyalash) 32 razryadli IP adres 
ishlatiladi. IP adresda tarmoq nomeri va unda ko`rsatilgan kompyuter nomeri 
bo`ladi. Har bir tarmoq adresi Internet tarmog`ining informatsion markazi 
tomonidan beriladi.
Tarmoqlardagi boshqa kompyuterlar bilan aloqani tashkil etishda bunday 
adreslardan foydalanish foydalanuvchiga noqulaylik keltirib chiqaradi. SHuning 
uchun domen nomlar kiritilgan. Bu tizimda tarmoq kompyuterdan foydalanuvchi 
uchun qulay bo`lgan nomlar ko`rsatilgan. Bu nomlarda mos adreslar yashiringan 
bo`ladi.
Domen nomi ikki qismdan iborat bo`ladi: korxonalar identifiqatori va nuqtalar bilan 
ajratiladigan domen identifikatori. YUqori darajali domenlarga kuydagilar 
kiritilgan:
com – tijorat tashkilotlari uchun masalan: Microsoft.com.ibm.com.
edu – o`quv muassalari uchun, masalan: vcu.edu (virgima Commowealth
University), cmu. Edu (Kornegi Mellon Universiteti) gov – davlat 
muassasalari uchun: masalan: Watehouse. Gov (oq uy). org – notijorot 
tashkilotlar uchun, masalan: irex. org (ayreks tashkiloti).
Net- internetning xizmat provayderlari uchun, masalan: internec. net ( inter NTC)
Davlatlarni izohlovchi domen kodlari mavjud:
· UZ
O`zbekiston
· LI
Lixtenshteyn
· UK
Buyuk Britaniya
· CH
Xitoy
· CA
Kanada
· RU
Rossiya
· CH
SHveytsariya
· DE
Germaniya
· AV
Avstraliya

28 
Internet adreslaridan foydalanuvchilarga tarmoqga ulangan kompyuterda ularning 
registratsion nomlari bo`lishi mumkin. Bu nomdan so`ng @ belgi bo`ladi. Barcha 
tomondagilar kompyuter nomiga birlashtiriladi. Masalan: kompyuterda Axmad 
nomi bilan registratsiya qilingan foydalanuvchi, internetdagi mavjud nom tutoz. 
sptu. edu adresi quydagicha bo`ladi: axmad @ tutoz. sptu. edu. Internetda nafaqat 
insonlar nomi, balki guruxlar nomi ham ishlatilishi mumkin. Axtarish yo`lini qayta 
ishlashda domenlarda maxsus server nomlari mavjud. Ular domen nomlarini mos 
raqam adreslariga qayta shaklantirib beradi.
Bir necha kompyuterlarni birlashtirishda ularni manzilgohlash muammolari paydo 
bo`ladi. Ular manzilgohlash raqamli (masalan, 129.26.255.255) va belgili (site. 
domn.ru) bo`lishi mumkin. Bitta va o`sha manzilni turli formatlarda yozish mumkin.
129.26.255.255 raqamli manzilni o`n oltilik raqamlari bilan 81. 1a.ff.ff deb yozish 
mumkin.
Manzilgohlash nafaqat alohida interfeyslarni nomlash uchun, balki ularni 
guruhlarini (guruh manzillarini) manzilgohlash mumkin. Guruh manzillarini 
yordamida ma`lumotlarni bir vaqtning yozida bir nechta uzellarga yuborish 
(jo`natish) mumkin. Kompyuter tarmoqlari texnologiyalarining ko`pida keng 
etkazuvchi topologiyalarining ko`pida keng etkazuvchi manzillar ishlatiladi. 
Bunday adreslar bo`yicha jo`natilgan ma`lumotlar barcha tarmoq uzellariga 
etkazilishi kerak bo`ladi.
Ko`pchillik manzillar, manzilgohlash sxemasi bo`yicha krititilishi mumkin buni 
adresli kenglik deyiladi.
Adresli kenglik - yassi (chiziqli) yoki ierarxik bo`ladi. CHiziqli (YASSI) adresli 
kengik hech qanday strukturalashtirilmagan, ierarxik adreslash sxemasida, ular bir - 
biriga kiritilgan (taxlangan) guruhchalar ko`rinishida bo`lib, adres doirasini ketma 
- ket qisqartirib, oxirida alohida tarmoq interfeysini aniqlaydi.
Belgili manzilgohlash odamlarga qulay, ammo formatning o`zgaruvchanligi va katta 
uzunligi hisobiga ularni tarmoqdan uzatilishi uncha tejamli emas. Manzillarni bir 

29 
turdan ikkinchisiga o`tkazish uchun maxsus yordamchi protokollar ishlatiladi. 
Bunday protokollarni - manzillarga ruxsat etish protokollari deyiladi.
Ierarxik sonli manzillarning turli tarmoq IP va IPX manzillaridir. Bularda ikki 
darajali ierarxik bo`lib, manzil katta qism - tarmoq nomerli (tartibli) va kichik - uzel 
nomeri (tartibi) ga bo`linadi. Bunday bo`linish tarmoqlar orasida faqatgina tarmoq
tartibiga asoslangan xabarlarni uzatish mumkin, uzel tartibi esa, xabar uzatilgach 
kerakli tarmoqga etkazish uchun ishlatiladi.
Zamonaviy tarmoqlarda uzellarni manzilgohlash uchun bir vaqtning o`zida yuqorida 
ko`rsatilgan sxemalardan foydalaniladi.
Tarmoq texnologiyasi Ethernet - hisoblash tarmog`ini tuzish uchun etarli, 
kelishilgan standart (andoza) bayonnoma va ularni bajaruvchi dasturiy apparat 
vositalarining to`plamidir. Bu to`plam minimal vosita to`plami bo`lib, ular 
yordamida ishga qobiliyatli tarmoq tuzish mumkin. Ayrim vaqtlarda tarmoq 
texnologiyasi deb ham ataydilar, Ethernet asosida istalgan tarmoqning bazasi 
tuziladi.
Ma`lumotlarni taqsimlovchi muhitga uzatuvchi tasodifiy kirish usuli asosiy 
tamoyini tashkil etadi. Ethernet standartida elektr aloqalarining topologiyasi qat`iy 
belgilangan, kompyuterlar taqsimlovchi muhitga ―umumiy shina‖ strukturasiga 
mos ravishda ulanadi. SHinaning vaqt bo`yicha taqsimlanishi yordamida ikkita 
kompyuter ma`lumotlar bilan olmashadi. Aloqa yo`liga kirishni boshqarish 
Ethernetning maxsus kontroleri bo`lgan - tarmoq adapteri orqali amalga oshiriladi.
koaksial kabel
Rasm 9. Ethernet tarmoq.

Download 0,69 Mb.