97
Oqıwshılar qıyın tu’sinetug’ın h’a’m a’meliy shınıg’ıwlardı orınlawg’a
qıynalatug’ın temalardın’ biri masshtab teması. Masshtabtı tu’sindirgende klass
xanasınan paydalanıw mu’mkin. Klass xanasının’ uzınlıg’ı h’a’m ken’ligin
qag’azg’a tu’siretug’ın bolsaq onnan paydalanıw qolaysız bolıwı, eger stadion yaki
bag’dın’ rejesi du’zetug’ın bolsaq onın’ maydanına ten’ qag’az kerek boladı,
stadiondı, bag’dı, wa’layat, rayon, ma’mleketler h’a’m materikler kartasın
du’zgende matematikalıq jaqtan kishireytirilip alınadı. Orındag’ı bir kilometr aralıq
qag’azg’a bir santimetrge ten’ dep alınsa, orındag’ı aralıq 100000 ma’rte
kishireytip ko’rsetilgenligin bildiredi. Demek, orındag’ı aralıqtın’
kartalarda
qansha ma’rtebe kishireytirilip ko’rsetilgen aralıg’ı masshtab dep ataladı. Joqarıda
ko’rsetilgen masshtab matematikalıq jaqtan to’mendegishe ko’rsetiledi. 1:100 000
yag’nıy, kartadag’ı 1sm aralıq orındag’ı 100 000 sm aralıqqa ten’. Graduslar
aralıg’ı kilometrde ko’rsetiledi. Ma’selen: 1
0
uzınlıg’ı ortasha 111 km.ge ten’.
Kartadan ekvatordan polyus ta’repke qaray paralellerdin’ qısqarıwı menen olarda
1
0
torının’ uzınlıg’ın bilgen jag’dayda, karta yamasa
globuslarda eki tochka
aralıg’ın to’mendegishe anıqlaw mu’mkin:
L=N
0
xM
L=eki tochka ortasındag’ı aralıq km-de.
N
0
= eki tochka ortasındag’ı aralıq graduslardın’ ko’rsetilgenligi, yag’nıy usı
tochkalar arasındag’ı graduslar parqı( f
1
0
-f
2
0
=N
0
).
M-belgili bir parallel yaki meridian boyınsha 1
0
torının’ uzınlıg’ı.
Ma’selen: ekvatordan Tashkentke shekem bolg’an aralıq 42
0
bolıp, usı
aralıqtı km-de ko’rsetiw ushın L meridian ko’sherinin’ uzınlıg’ın tabamız 1
0
=111
0
.
Onda:
L = 42
0
x 111 = 4662 km.
Kartadag’ı uzınlıqtı santimetrde anıqlap, onın’ h’aqıyqıy uzınlıg’ın masshtab
o’lshemine ko’beytiriw arqalı tabıw mu’mkin. Ma’selen, kartalardın’ masshtabı
1:10 000 000 bolsın, masshtab o’lshemi 1 sm de 100 km. Eki tochka aralıg’ı 5 sm.
onda jerdegi h’aqıyqıy aralıq
L = l
1
x l
o’l
= 5 x100 = 500 km
l
1
= kartadag’ı eki tochka aralıg’ı sm-de
l
o’l
= masshtab o’lshemi
L = orındag’ı h’aqıyqıy aralıq
Gorizontallar menen islew ko’nlikpelerin qa’liplestiriw topografiyalıq
kartalardı oqıwda tiykarg’ı a’h’miyetke iye. Gorizontallardın’ ba’lentligin qaysı
ta’repke qarap artıwı yaki kemeyiwine qarap ba’lentlik yaki batıqlardın’ qay jerde
jaylasqanlıg’ın h’a’m o’lshemin anıqlawımız mu’mkin.
98
300
200
100
a)
b)
«a» su’wrette gorizontallardın’ absolyut ba’lentligi oraydan do’gerekke qarap
artıp barmaqta, demek, bul jerde oypatlıq su’wretlengen. Oypattın’ teren’ligin
tabıw ushın shettegi h’a’m oraydag’ı gorizontallar parqın tabamız. Demek
oypattın’ teren’ligi H = N
1
–N
2
= 300 – 200 =100m.
«b» su’wrette gorizontallardın’ absolyut ba’lentligi shetten oray ta’repke artıp
barmaqta, demek, bul sızılmada ba’lentlik su’wretlengen bolıp,ol to’mendegishe
anıqlanadı:
N = N
2
- N
1
= 1000- 600 = 400 m
Demek, ba’lentliktin’ biyikligi 400 m-ge ten’ eken.
Atmosfera temasın u’yreniwde matematikalıq metodlar to’mendegi
jag’daylarda qollanıladı: temperatura o’lshemin anıqlaw, ıg’allılıqtı esaplaw h’a’m
t.b.
Temperaturanı esaplawdın’ to’mendegi tu’rleri bar: sutkalıq
ortasha
temperaturanı esaplaw; 10 kunlik ortasha temperaturanı esaplaw; aylıq ortasha
temperaturanı anıqlaw; jıllıq ortasha temperaturanı anıqlaw; ko’p jıllıq ortasha
temperaturanı anıqlaw.
Jawın-shashın mug’darı da aylıq, jıllıq esabında shıg’arıladı.
Absolyut h’a’m salıstırmalı ıg’allılıqtı esaplawda oqıwshılar kemshilikke jol
qoyıwları mu’mkin. Salıstırmalı ıg’allıq 1m
3
h’awadag’ı ıg’allıq mug’darı
esaplanıa g/m
3
-ta o’lshenedi. Ma’selen: 10
0
S temperaturada 1m
3
h’awada ıg’allıq
9 gramm bolsa, belgili waqıttan son’ salıstırmalı ıg’allıq 50 % -ti qurasa, onda 1m
3
h’awada 4,5 gramm ıg’allıq boladı.
Atmosfera basımı h’a’m temperaturası ba’lentlikke shıqqan sayın pa’seyiwi
h’a’m balentlikten to’menge tu’sken sayın artıwın to’mendegi ko’rsetkishler arqalı
anıqlaw mu’mkin;
R = R
0
- (N: 10)
R – atmosfera basımı
R
0
- jer betindegi atmosfera basımı:
N - salıstırmalı ba’lentlik km yaki m-de
600
800
1000
99
Ma’selen, jer betindegi atmosfera basımı 800
mm bolsa, 3 km ba’lentlikte
qansha boladı.
R= 800 – (3000:10)= 500 mm
Biosfera temasın o’tkende ko’binese biomassa esaplap shıg’ıladı, biraq
bug’an mektep geografiyasında jeterli itibar berilmeydi. Biomassa h’a’r bir
maydan ushın tonna esabında anıqlanadı. Qurg’aqlıqtag’ı maydanlar ushın jer u’sti
h’a’m astı biomassası esaplanadı. Bunda 1m
2
maydandag’ı jer u’sti h’a’m astı
biomassası esaplanadı h’a’m olardın’ jıyındısı anıqlanadı. Ma’selen: sho’l
zonasında 1m
2
maydanda jer astı biomassası 2 kg, jer u’sti biomassası 3 kg bolıwı
mu’mkin. Onda ulıwma biomassası 5 kg boladı. Bunı km
2
maydang’a esaplap
shıg’ıw mu’mkin. Tog’aylarda jer u’sti biomassası mug’darı joqarı boladı.
Okeanlar biomassası tiykarınan h’aywanat du’nyası biomassasınan ibarat.
