101
9. 2. Geografiya ta’liminde statistikalıq mag’lıwmatlardan paydalanıw
texnologiyası
9. 2. 1. Geografiya kurslarında sanlı mag’lıwmatlar
Mektep geografiya ta’liminde ju’da’ ko’p sanlı mag’lıwmatlar bar. Olar
ta’biyat tanıw kurslarınan baslap a’meliy geografiya kurslarına shekem ushıraydı.
Sanlı, yag’nıy statistikalıq mag’lıwmatlar menen islew ko’nlikpelerin qa’liplestiriw
oqıwshılardın’ bilim h’a’m pikirlew iskerligin rawajlandırıwda ju’da’ u’lken
a’h’miyetke iye.
Geografiya
sabaqlarında ushıraytug’ın statistikalıq ko’rsetkishlerdi
to’mendegishe toparlarg’a bo’liwimiz mu’mkin: pu’tin o’lshemler; salıstırmalı
o’lshemler; koeffitsentler.
Barlıq o’lshemler
mag’lıwmat a’h’miyetine iye boladı, olar arqalı
geografiyalıq aymaq, qubılıslardın’ o’lshemleri beriledi. Ma’selen: ma’mleketler
maydanı, xalqının’ sanı, tawlardın’ ba’lentligi, da’rya uzınlıg’ı, okeanlar maydanı,
teren’ligi h’a’m t.b.
Salıstırmalı o’lshemler
barlıq o’lshemlerdi salıstırıw na’tiyjelerin
ko’rsetedi, geografiyalıq qubılıslardın’ nızamlıqların anıqlawg’a imkan beredi.
Ma’selen: h’awanın’ ortasha temperaturası, basımnın’ o’zgeriwi, demografiyalıq
protsessler, islep shıg’arılıwdın’ jaylasıwı h’a’m t.b.
Koeffitsientler
o’z aldına qubılıslardın’ o’zine ta’n qa’siyetlerin
ko’rsetetug’ın ko’rsetkishler. Ma’selen:
filtratsiya koeffitsienti, ıg’allanıw
koeffitsenti, ekonomikalıq rayonlardın’ qaniygelesiwi xalıqtın’ o’simi h’a’m t.b.
Ta’biyiy h’a’m ekonomikalıq geografiya kurslarında qollanılatug’ın
statistikalıq mag’lıwmatlar to’mendegi u’sh toparg’a bo’linedi.
-jeke sanlar formasında (tonna, kilometr, kilovatt-saat, kilogramm);
-sızılmada (diagramma,grafikalıq,kartadiagrammalar) ko’rsetilgen sanlar;
- statistikalıq kestelerde ko’rsetilgen sanlar;
Mektep geografiya sabaqlarında ushıraytug’ın sanlar menen islewdin’
to’mendegi formaları bar:
a) kerekli statistikalıq mag’lıwmatlardı jıynaw;
b) statistikalıq mag’lıwmatlardı salıstırıw;
v) ulıwmalasqan statistikalıq ko’rsetkishlerdi anıqlaw;
g) grafika, diagramma h’a’m kestelerdin’ statistikalıq mag’lıwmatların
analiz
qılıw;
d) grafikalıq, diagramma h’a’m kesteler du’ziw.
Kerekli statistikalıq mag’lıwmatlardı jıynaw 5-klasstan baslanadı. Usı
mag’lıwmatlardı oqıwshılar h’awa-rayı kalendarı menen islegende jıynaydı. Bunda
102
oqıtıwshı belgili bir aydı tan’lap alıp h’awa-rayın baqlaw jumısları
sho’lkemlestiredi. Bunnan basqa 5-klassta
gidrosfera, litosfera h’a’m
biosfera
temaların u’yreniwde statistikalıq mag’lıwmatlardı jıynaw mu’mkin.
Ulıwmalasqan ko’rsetkishlerdin’ geografiyalıq a’h’miyetin oqıwshılar teren’
an’lawları kerek, olar tiykarında oqıwshılar tuwrı h’a’m anıq geografiyalıq
na’tiyjeler payda etiwleri kerek.
Ha’r qıylı sızılma h’a’m diagrammalardı analiz etiw ushın oqıwshılardın’
sana-sezimi joqarı da’rejede rawajlang’an bolıwı kerek. Matematika, tariyx, sızıw,
geografiya pa’nleri u’yrenilgende oqıwshılar sanasında to’mendegi baylanıslar
qa’liplesedi:
-waqıt h’a’m mug’darlı ko’rinisler arasındag’ı baylanıslılıq;
-kosmoslıq h’a’m mug’darlı ko’rinisler arasındag’ı baylanıslar;
Sızılma h’a’m diagrammalar menen islewde usı eki tu’rli baylanıslar bir-biri
menen baylanısadı, yag’nıy bir sızılmanı payda etedi.Sızılma h’a’m diagrammalar
menen islegende, oqıtıwshı predmetler ara-baylanıslarg’a
itibar beriip izbe-iz
analiz etiwge iytermeleydi.
7-klass sabaqlarında klimattın’ o’zgeriwinde ulıwmalasqan statistikalıq
mag’lıwmatlardan paydalanıw ko’nlikpesi qa’liplestiriledi. Ma’selen, ıg’allıq
koeffitsenti,
quyash radiatsiyasi, jutılg’an quyash radiatsiyasi, puwlanıwshılıq
tu’siniklerin puxta u’yreniw talap etiledi.
Klimat tu’rlerin o’zlestirip bolg’annan son’, klimattın’ ulıwmalasqan
ko’rsetkishlerin anıqlaw baslanadı: olar to’mendegi ta’rtipte anıqlanadı:
- quyash radiatsiyası quyash ba’lentligi h’a’m bultlılıqtı tu’rli sharayatta
anıqlaw;
- ortasha jıllıq, en’ joqarı h’a’m en’ pa’s temperatura, temperaturanın’ jıllıq
o’zgeriwin anıqlaw;
- ortasha jıllıq jawın mug’darı, en’ ko’p h’a’m en’ kem jawın mug’darı,
jawınnın’ jıl dawamında bo’listiriliwin anıqlaw;
- h’awa basımı h’a’m onın’ ma’wsimli o’zgeriwi, samallar h’a’m olardın’
tiykarg’ı bag’darların anıqlaw;
