№4 2022
36
Rasm. p-n o‘tish sxemasi.
Bu bog‘lanish vakuumli diodning volt-amper xarakteristikasi deyiladi. Bu
holda, anod toki va kuchlanishi orasidagi bog‘lanish diagrammasi egri
chiziqdan
iborat
bo‘ladi,
ya’ni mazkur bog‘lanish Om qonuniga
bo‘ysunmaydi.
U ning kichik musbat qiymatlari sohasida termoelektron tok va anod kuchlanishi
orasidagi bog‘lanishni Boguslavskiy - Lengmyur qonuni yoki ba’zi hollarda «uch
taqsim ikki» qonuni deb ham yuritiladi.
1.2.-rasm. Yarimo‘tkazgichli diodning tuzilishi.
2
3
BU
I
Bunda B - elektrodlarning shakli, o‘lchamlari va o‘zaro joylashuvigagina
bog‘liq bo‘luvchi koeffitsient.
Agar anod kuchlanishi oshirilib borilsa, dastlab zanjirdagi tok kuchi ham
o‘sib boradi. So‘ngra esa, uning miqdori to‘yinish toki deb ataluvchi maksimal
qiymatga etgach, o‘sishdan to‘xtaydi. Bu jarayon, haroratsi o‘zgarmas bo‘lgan
katoddan ajralib chiquvchi barcha elektronlarning t o‘liq holda anodga etib
borishi ro‘y bergunga qadar davom etadi. Bu esa to‘yinish tokining zichligi
katod materialining emissiya qobiliyatini xarakterlaydi degan xulosaga olib
keladi.
№4 2022
37
To‘yinish tokining zichligi Richardson-Deshman formulasi bilan aniqlanadi:
)
/(
2
kT
A
m
e
CT
j
Bunda, A - elektronning katoddan chiqish ishi, T- termodinamik harorat, C -
barcha metallar uchun bir xil bo‘lgan doimiy. Bu formuladan ko‘rinib turibdiki, katod
haroratsi qanchalik yuqori bo‘lsa va katoddan elektronlarning chiqish ishi qanchalik
kichik bo‘lsa, to‘yinish tokning zichligi shunchalik katta bo‘ladi. Xaqiqatdan xam,
sof volframdan yasalgan katod haroratsini 1000 К dan 3000 К gacha ko‘tarilishi
natijasida to‘yinish tokning zichligi deyarli I0
16
marta ortadi.
Diodning asosiy xususiyati elektr tokini faqat bir yo‘nalishda
o‘tkazishidir. Diodda anod katodga nisbatan musbat potensialga ega
bo‘lgandagina katoddan anod tomon elektronlar oqimi o‘tadi. Dioddan
o‘zgaruvchan toklarni to‘g‘rilash maqsadida foydalanish mumkin.
Тоk yarim davrlarda anodning potensiali musbat, katodniki esa manfiy
bo‘ladi. Shuning uchun lampa orqali tok o‘tadi. Juft yarim davrlarda esa
anodning potensiali manfiy, katodniki musbat bo‘lganligi uchun lampa berk
bo‘ladi, ya’ni elektr tokini o‘tkazmaydi. Demak, diod orqali faqat bir
yo‘nalishdagina elektr toki o‘tadi. Uchta elektrodi bo‘lgan lampani triod deb
ataladi. Uchinchi elektrod katod bilan anod orasida (katodga yaqin masofada)
joylashtirilgan to‘rdan iborat bo‘ladi.
Bu lampada katod bevosita qizdiriladi. Katod atrofidagi spiral t o‘r
vazifasini o‘taydi. Katod va to‘rni o‘rab turgan metall silindr esa anod bo‘lib
xizmat qiladi. To‘rga musbat kuchlanish berilganda to‘r va katod orasida
vujudga kelgan elektr maydon termoelektronlarga tezlashuvchi ta’sir
ko‘rsatadi. To‘r anodga qaraganda katodga ancha yaqin bo‘lganligi uchun
to‘rdagi kuchlanishning ozgina o‘zgarishi anod tokining ancha o‘zgarishiga
sababchi bo‘Iadi. Demak, tokga beriladigan kuchlanishini o‘zgartirish yo‘li
bilan triodning anod zanjiridagi tokni boshqarish mumkin. Umuman
elektronlar oqimi hosil qilish lozim bo‘lgan qurilmalarda keng qo‘llaniladi.
Kontakt potensallar farqi 1797- yilda A.Volta ikki metall o‘zaro
kontaktlashsa, ulardan biri musbat ikkinchisi esa manfiy zaryadlanishini
aniqladi. Natijada metallar orasida kontakt potensiallar farqi deb yuritiluvchi
potensiallar farqi vujudga keladi. Agar Al, Zn, Sn, Pb, Sb, Bi, Hg, Fe, Си, Ag,
Au, Pt, Pd kabi metallar, ko‘rsatilgan ketma- ketlikda kontaktlashtirilsa, unda
bar bir metall o‘zidan keyingi istalgan metall bilan musbat zaryad namoyon
etib kontaktlashadi. Bu qatorni Volta qatori deb yuritiladi. Volta tajribaga tayanib
quyidagi ikki qonunni aniqladi:
Kontakt potensiallari farqi о’zaro tegishuvchi metallami faqat kimyoviy
tarkibiga va haroratsiga bog‘liq bo‘ladi.
|
