№4 2022
37
To‘yinish tokining zichligi Richardson-Deshman formulasi bilan aniqlanadi:
)
/(
2
kT
A
m
e
CT
j
Bunda, A - elektronning katoddan chiqish ishi, T- termodinamik harorat, C -
barcha metallar uchun bir xil bo‘lgan doimiy. Bu formuladan ko‘rinib turibdiki, katod
haroratsi qanchalik yuqori bo‘lsa va katoddan elektronlarning chiqish ishi qanchalik
kichik bo‘lsa, to‘yinish tokning zichligi shunchalik katta bo‘ladi. Xaqiqatdan xam,
sof volframdan yasalgan katod haroratsini 1000 К dan 3000 К gacha ko‘tarilishi
natijasida to‘yinish tokning zichligi deyarli I0
16
marta ortadi.
Diodning asosiy xususiyati elektr tokini faqat bir yo‘nalishda
o‘tkazishidir. Diodda anod katodga nisbatan
musbat potensialga ega
bo‘lgandagina katoddan anod tomon elektronlar oqimi o‘tadi. Dioddan
o‘zgaruvchan toklarni to‘g‘rilash maqsadida foydalanish mumkin.
Тоk yarim davrlarda anodning potensiali musbat, katodniki esa manfiy
bo‘ladi. Shuning uchun lampa orqali tok o‘tadi.
Juft yarim davrlarda esa
anodning potensiali manfiy, katodniki musbat bo‘lganligi uchun lampa berk
bo‘ladi, ya’ni elektr tokini o‘tkazmaydi. Demak, diod orqali faqat bir
yo‘nalishdagina elektr toki o‘tadi. Uchta elektrodi bo‘lgan
lampani triod deb
ataladi. Uchinchi elektrod katod bilan anod orasida (katodga yaqin masofada)
joylashtirilgan to‘rdan iborat bo‘ladi.
Bu lampada katod bevosita qizdiriladi. Katod atrofidagi spiral t o‘r
vazifasini o‘taydi. Katod va to‘rni o‘rab turgan metall silindr esa anod bo‘lib
xizmat qiladi. To‘rga musbat kuchlanish berilganda to‘r va katod orasida
vujudga kelgan elektr maydon termoelektronlarga tezlashuvchi ta’sir
ko‘rsatadi. To‘r anodga qaraganda katodga ancha yaqin bo‘lganligi uchun
to‘rdagi kuchlanishning ozgina o‘zgarishi anod tokining ancha o‘zgarishiga
sababchi bo‘Iadi. Demak, tokga beriladigan kuchlanishini o‘zgartirish yo‘li
bilan triodning anod zanjiridagi tokni boshqarish mumkin. Umuman
elektronlar oqimi hosil qilish lozim bo‘lgan qurilmalarda keng qo‘llaniladi.
Kontakt potensallar farqi 1797- yilda A.Volta ikki metall o‘zaro
kontaktlashsa, ulardan biri musbat ikkinchisi
esa manfiy zaryadlanishini
aniqladi. Natijada metallar orasida kontakt potensiallar farqi deb yuritiluvchi
potensiallar farqi vujudga keladi. Agar Al, Zn, Sn, Pb, Sb, Bi, Hg, Fe, Си, Ag,
Au, Pt, Pd kabi metallar, ko‘rsatilgan ketma- ketlikda kontaktlashtirilsa, unda
bar bir metall o‘zidan keyingi istalgan metall
bilan musbat zaryad namoyon
etib kontaktlashadi. Bu qatorni Volta qatori deb yuritiladi. Volta tajribaga tayanib
quyidagi ikki qonunni aniqladi:
Kontakt potensiallari farqi о’zaro tegishuvchi metallami faqat kimyoviy
tarkibiga va haroratsiga bog‘liq bo‘ladi.
