|
Yarim o‘tkazgichlarda termoelektrik xodisalar naziraliyeva UmidaxonBog'liq yarim-o-tkazgichlarda-termoelektrik-xodisalar
№4 2022
39
3
1
3
1
2
1
ln
n
n
e
kT
e
A
A
Demak, uch va undan ortiq xildagi metallar kontaktga keltirilsa, tizimning
to‘liq kontakt potensiallar ayirmasi, oraliqdagi metallarning tabiatiga bo g‘liq
emas ekan. Bu farq ikki chekkadagi metallarning tabiati bilan belgilanar ekan.
Voltaning ikkinchi qonuniga binoan, bir xil haroratli, bir nechta metalldan
tashkil topuvchi berk zanjirda EYuK vujudga kelmaydi, ya’ni elektr toki hosil
bo‘lmaydi. Lekin, kontaktlar haroratli turlicha bo‘lsa, zanjirda termoelektrik tok
deb ataluvchi, tok paydo bo‘ladi. Metallarda, yarimo‘tkazgichlarda issiqlik
ta’siri ostida elektr hodisasi, elektr ta’sirida issiqlik hodisalari ro‘y berishi
mumkin. Buni termoelektrik hodisalar deb ataladi. Uning hosil bo‘lish tabiati
bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagi effekt bilan tanishamiz.
Yarim o‘tkazgichli asboblarning ko‘pchiligi bir jinsli bo‘lmagan yarim
o‘tkazgichlardan tayyorlanadi. Xususiy xolatda bir jinsli bo‘lmagan yarim
o‘tkazgich bir sohasi p–turdagi, ikkinchisi esa n-turdagi monokristaldan tashkil
topadi.Bunday bir jinsli bo‘lmagan yarim o‘tkazgichning p va n – sohalarining
ajralish chegarasida hajmiy zaryad qatlami hosil bo‘ladi, bu sohalar chegarasida ichki
elektr maydoni yuzaga keladi va bu qatlam elektron – kovak o‘tish yoki p-
n o‘tish deb ataladi. Ko‘p sonli yarim o‘tkazgichli asboblar va integral
mikrosxemalarning ishlash
printsipi
p-n o‘tish
xossalariga
asoslangan.
P-n o‘tish hosil bo‘lish mexanizmini ko‘rib chiqamiz. Soddalik uchun, n– sohadagi
elektronlar va p– sohadagi kovaklar sonini teng olamiz. Bundan tashqari, har bir
sohada uncha katta bo‘lmagan asosiy bo‘lmagan zaryad tashuvchilar miqdori mavjud.
Xona haroratsida p–turdagi yarim o‘tkazgichda akseptor manfiy ionlarining
kontsentratsiyasi N
a
kovaklar kontsentratsiyasi p
r
ga, n–turdagi yarim o‘tkazgichda
donor musbat ionlarining kontsentratsiyasi N
d
elektronlar kontsentratsiyasi n
n
ga teng
bo‘ladi. Demak, p- va n–sohalar o‘rtasida elektronlar va kovaklar kontsentratsiyasida
sezilarli farq mavjudligi tufayli, bu sohalar birlashtirilganda elektronlarning p –
sohaga, kovaklarning esa n-sohaga diffuziyasi boshlanadi. Diffuziya natijasida n–
soha
chegarasida
elektronlar
kontsentratsiyasi
musbat
donor
ionlari
konsentratsiyasidan kam bo‘ladi va bu soha musbat zaryadlana boshlaydi. Bir
vaqtning o‘zida p-soha chegarasidagi kovaklar kontsentratsiyasi kamayib boradi va u
akseptor kiritmasi bilan kompensatsiyalangan ion zaryadlari hisobiga manfiy
zaryadlana boshlaydi. Musbat va manfiy ishorali aylanalar mos ravishda donor va
akseptor ionlarini tasvirlaydi. Hosil bo‘lgan ikki hajmiy zaryad qatlami p-n o‘tish deb
ataladi. Bu qatlamharakatchan zaryad tashuvchilar bilan kambag‘allashtirilgan.
Shuning uchun uning solishtirma qarshiligi p- va n–soha qarshiliklariga nisbatan juda
katta. Ba’zi adabiyotlarda bu qatlam kambag‘allashgan yoki i – soha deb ataladi.
|
| |
