|
Yarim o‘tkazgichlarda termoelektrik xodisalar naziraliyeva UmidaxonBog'liq yarim-o-tkazgichlarda-termoelektrik-xodisalar
№4 2022
40
Asosiy zaryad tashuvchilar uchun bu maydon tormozlovchi bo‘lib ta’sir
ko‘rsatadi va ularni p-n o‘tish bo‘ylab erkin harakat qilishlariga qarshilik ko‘rsatadi.
1.3 – rasm.
Termoelektr hodisalar - ket maket ulangan turli qattiq oʻtkazgichlardan iborat
elektr toki zanjirida elektr va issiqlik jarayonlari orasidagi oʻzaro bogʻlanishga
asoslangan fizik hodisalar. Zeyebek, Pelt’ye va Tomson effektlari termoelektr
hodisalar boʻlib, ular asosida bu hodisalarning miqdoriy kattaliklari aniqlanadi. Har
xil tarkibli va ulanish nuqtalarida harorat turlicha boʻlgan ikki oʻtkazgichda elektr
yurituvchi kuch (e.yu.k.) — termo e.yu.k. hosil boʻlishini nemis fizigi T.I. Zeebek
1821 yilda kashf etgan.
1953 yilda termo e.yu.k.ning yana bir manbai — elektronlarning fononlarga
ergashish effekti ochildi.
Agar qattiq jismda haroratlar oʻzgarishi yuz bersa, u holda issiq tomondan sovuq
tomonga harakat qilayotgan fononlar soni teskari tomonga harakatlanayotganlarga
nisbatan koʻproq boʻladi. Natijada fononlar elektronlar bilan toʻqnashib, ularni ham
oʻziga ergashtiradi va sovuq tomonda manfiy (issiq tomonda musbat) zaryad toʻplana
boshlaydi. Bu jarayon hosil boʻlayotgan potensiallar ayirmasi fononlar harakatini
muvozanat holatga keltirguncha davom etadi. Metallarda elektronlar konsentratsiyasi
katta va u haroratga bogʻliq emas. Elektronlar energiyasi ham haroratga bogʻliq emas,
shuning uchun metallarda termo e.yu.k. kichik. Yarimoʻtkazgichlarda va ularning
qotishmalarida termo e.yu.k. katta qiymatga erishadi. Chunki ularda tok tashuvchilar
konsentratsiyasi kichik va u haroratga bogʻliq boʻladi. Tok tashuvchilar oqimida
issiqlik muvozanatining buzilishi barcha termoelektr hodisalarga sabab boʻladi.
Barcha termoelektrik koeffitsiyentlarning mutloq qiymati tok tashuvchilar
konsentratsiyasi
kamayishi
bilan
kattalashadi;
shuning
uchun
ular
yarimoʻtkazgichlarda metallar va ularning qotishmalaridagiga nisbatan oʻn va, hatto,
yuz marta katta boʻladi. Termoelektr hodisalar haroratlarni oʻlchashda va issiqlik
energiyasini elektr energiyasiga aylantirishda qoʻllaniladi.
Yarimo‘tkazgichlar – o‘tkazgichlar va dielektriklar o‘rtasidagi moddalardir.
Ularga juda ko‘p kimyoviy moddalar (germaniy, kremniy, selen, tellur, va boshq.) va
juda ko‘p turdagi kimyoviy birikmalar kiradi. Bizning tevarak - atrofimizni o‘rab
turgan deyarli barcha neorganik moddalar yarimo‘tkazgichlardir. Tabiatda eng ko‘p
tarkalgan yarimo‘tkazgich kremniy bo‘lib, u yer qobig‘ining 30% ni tashkil qiladi.
Yarimo‘tkazgichlarning asosiy belgilaridan biri shundan iboratki, ularning fizik
|
| |
