Yuqori kuchlanish texnikasi

297 
Bu o’zgartirish manbaning chastotasida bo’lganligi tufayli o’tkinchi 
jarayonni taxminan ifodalaydi. Kuchlanish o’zining maksimal qiymatiga 
liniyaning oxirida erishadi. 
Salt ishlayotgan liniyaning har bir ulanish kuchlanishi amplitudasi va 
o’takuchlanish karrasi uncha katta bo’lmagan o’takuchlanishga olib keladi. 
Bunday turdagi o’takuchlanishni o’rganish sistema tarkibiga izolyatsiya sathi 
pasaytirilgan yuqori va o’ta yuqori kuchlanishlarning kiritilishi bilan belgilanadi.
Salt ishlayotgan liniyani va sig’imni o’chirishda kechadigan jarayon ko’p 
jihatdan erga yoyli qisqa tutashuvga o’xshashdir. Chunki ikkala holda ham ular 
yoyning takroran yonishida o’chirilayotgan sig’imda asta–sekin zaryadning 
jamlanishi bilan xarakterlanadi. Bu yerda yoy o’chirgich bilan o’chirilayotgan 
liniyaning kontaktlari orasida yonadi.
Faraz qilaylik, yoyning birinchi uzilishi manba kuchlanishining 
f
U
u


ga 
teng paytida sodir bo’ldi. Bundan keyin liniyada kuchlanish o’zgarmay qoladi, 
manbaining kuchlanishi esa sinusoidal o’zgarishda davom etdi. Yarim davrdan 
so’ng manbaining kuchlanishi 
f
U
u


ga tenglashdi va o’chirgich kontaktlari 
orasidagi kuchlanish 
f
U
2
ga etishadi. O’tgan yarim davrda o’chirgich kontaktlari 
orasidagi elektrik mustahkamlik ancha o’sgan bo’lsada uning teshilishi va yoyning 
takroran yonishi bartaraf etilmagan. Yarim davr ichida havoli o’chirgichning 
o’chirilayotgan kontaktlari orasidagi oraliqning elektrik mustaxkamligi 
f
U
2
dan 
katta bo’lmagan qiymatgacha o’sadi, moyli o’chirgichlarda esa 
f
U
dan katta 
bo’lmaydi. 
Agar yoyning takroran yonishi manba kuchlanishining musbat maksi-
mumida sodir bo’lsa, liniya 
f
U

dan 
f
U

gacha qaytadan zaryadlanishga intiladi. 
Shu sababli liniya bo’ylab 
f
U
2

kuchlanish to’lqini tarqaladi va liniyada 


f
U
i
2
tok oqib o’tadi. 

298 
Bu kuchlanish to’lqinining liniya bo’ylab tarqalishida kuchlanishning 
taqsimlanishi 7.12- rasmda keltirilgan. Kuchlanish to’lqini liniyaning ochiq 
uchigacha etib kelib ishorasini o’zgartirmasdan qaytadi. Demak, liniyada 
f
f
f
U
U
U
3
4


kuchlanish o’rnatiladi. Tok to’lqini esa teskari ishora bilan qaytadi, 
liniyaning barcha uzunligi bo’ylab qaytgan tok impulsining amplitudasi nolga 
tenglashadi va yoy so’nadi.
Yoy so’nganidan so’ng liniyadagi kuchlanish o’zgarmas va 
f
U
3

ga teng, 
manbaning kuchlanishi esa sinusoidal o’zgarishda davom etadi. Shu sababli yoy 
so’ngandan so’ng o’chirgich kontaktlari orasidagi kuchlanish yarim davr ichida 
f
U
2
dan 
f
U
4
gacha o’sib boradi. Bunda manbaning kuchlanishi o’zining ishorasini 
o’zgartiradi va 
f
U

ga teng bo’ladi. 
Agar shu lahzada yoy ikkinchi bor qayta yonadi deb faraz qilsak, u holda 
liniya 
f
U
3

kuchlanishdan manbaining kuchlanishi 
f
U

gacha qayta zaryadlanadi 
deb qabul qilamiz. Liniyada amplitudasi 
f
U
4

ga teng bo’lgan kuchlanish to’lqini 
paydo bo’ladi.
Kuchlanish to’lqinining liniyaning oxiridan qaytishida uning amplitudasi 
(7.12,g- rasm) 
f
U
5

gacha etadi. Bu holatda yoyning o’chirgich orqali toki 


l
2

vaqtdan keyin noldan o’tadi va yana uzilishi tufayli liniya 
f
U
5

gacha 
zaryadlanganicha qoladi. 
Boshqa holatni ko’rib o’tamiz. Yoyning qayta yonishi shunday paytda sodir 
bo’lsinki, manbaning kuchlanishi 
f
U
u

ga teng, liniya esa oldindan 
0
U
u


gacha zaryadlangan bo’lsin. Bu holatda liniyadagi o’tkinchi jarayon 
0
U
t
cos
U
)
t
(
U
f



kuchlanish bilan aniqlanadi. Uning aksi esa operator 
ko’rinishida quyidagicha bo’ladi: 
)
(
2
)
(
2
2
2
2
2
2
0











p
p
p
U
p
p
U
p
U
p
U
.
(7.45) 

299 
a) 
b) 
v) 
g) 
7.12- rasm. O’chirilayotgan liniya bo’ylab kuchlanishning har xil momentlar uchun 
taqsimlanishi. a – birinchi yoy yongandan so’ng uning liniya oxiridan qaytgunicha; b – xuddi 
to’lqinning liniya oxiridan qaytgandagisi; v - ikkinchi yoy yongandan so’ng uning liniya 
oxiridan qaytgunicha; g - xuddi to’lqinning liniya oxiridan qaytgandagisi hisoblanadi. 
Induktiv elementni o’chirishda paydo bo’ladigan o’takuchlanishni o’rganish 
uchun 7.13- rasmda keltirilgan almashtirish sxemasidan foydalanamiz. Bu 
sxemadagi L
1 
va S
1
- manbaining induktivligi va sig’imi, L
2
- ulanayotgan 
induktivlik, masalan transformatorning, salt ishlash rejimidagi induktivligi, S
2
- 

Download 6,12 Mb.