297
Bu o’zgartirish manbaning chastotasida bo’lganligi tufayli o’tkinchi
jarayonni taxminan ifodalaydi. Kuchlanish o’zining
maksimal qiymatiga
liniyaning oxirida erishadi.
Salt ishlayotgan liniyaning har bir ulanish kuchlanishi amplitudasi va
o’takuchlanish karrasi uncha katta bo’lmagan o’takuchlanishga olib keladi.
Bunday turdagi o’takuchlanishni o’rganish sistema tarkibiga izolyatsiya sathi
pasaytirilgan yuqori va o’ta yuqori kuchlanishlarning kiritilishi bilan belgilanadi.
Salt ishlayotgan liniyani va sig’imni o’chirishda kechadigan jarayon ko’p
jihatdan erga yoyli qisqa tutashuvga o’xshashdir. Chunki ikkala holda ham ular
yoyning takroran yonishida o’chirilayotgan sig’imda asta–sekin
zaryadning
jamlanishi bilan xarakterlanadi. Bu yerda yoy o’chirgich bilan o’chirilayotgan
liniyaning kontaktlari orasida yonadi.
Faraz qilaylik, yoyning birinchi uzilishi manba kuchlanishining
f
U
u
ga
teng paytida sodir bo’ldi. Bundan keyin liniyada kuchlanish o’zgarmay qoladi,
manbaining kuchlanishi esa sinusoidal o’zgarishda davom etdi. Yarim davrdan
so’ng
manbaining kuchlanishi
f
U
u
ga tenglashdi va o’chirgich kontaktlari
orasidagi kuchlanish
f
U
2
ga etishadi. O’tgan yarim davrda o’chirgich kontaktlari
orasidagi elektrik mustahkamlik ancha o’sgan bo’lsada uning teshilishi va yoyning
takroran yonishi bartaraf etilmagan. Yarim davr ichida havoli o’chirgichning
o’chirilayotgan kontaktlari orasidagi oraliqning
elektrik mustaxkamligi
f
U
2
dan
katta bo’lmagan qiymatgacha o’sadi, moyli o’chirgichlarda esa
f
U
dan katta
bo’lmaydi.
Agar yoyning takroran yonishi manba kuchlanishining musbat maksi-
mumida sodir bo’lsa, liniya
f
U
dan
f
U
gacha qaytadan zaryadlanishga intiladi.
Shu sababli liniya bo’ylab
f
U
2
kuchlanish to’lqini tarqaladi va liniyada
f
U
i
2
tok oqib o’tadi.
298
Bu kuchlanish to’lqinining liniya bo’ylab
tarqalishida kuchlanishning
taqsimlanishi 7.12- rasmda keltirilgan. Kuchlanish to’lqini liniyaning ochiq
uchigacha etib kelib ishorasini o’zgartirmasdan qaytadi. Demak, liniyada
f
f
f
U
U
U
3
4
kuchlanish o’rnatiladi. Tok to’lqini esa teskari ishora bilan qaytadi,
liniyaning barcha uzunligi bo’ylab qaytgan tok impulsining amplitudasi nolga
tenglashadi va yoy so’nadi.
Yoy so’nganidan so’ng liniyadagi kuchlanish o’zgarmas va
f
U
3
ga teng,
manbaning kuchlanishi esa sinusoidal o’zgarishda davom etadi. Shu sababli yoy
so’ngandan so’ng o’chirgich kontaktlari orasidagi kuchlanish
yarim davr ichida
f
U
2
dan
f
U
4
gacha o’sib boradi. Bunda manbaning kuchlanishi o’zining ishorasini
o’zgartiradi va
f
U
ga teng bo’ladi.
Agar shu lahzada yoy ikkinchi bor qayta yonadi deb faraz qilsak, u holda
liniya
f
U
3
kuchlanishdan manbaining kuchlanishi
f
U
gacha qayta zaryadlanadi
deb qabul qilamiz. Liniyada amplitudasi
f
U
4
ga teng bo’lgan kuchlanish to’lqini
paydo bo’ladi.
Kuchlanish to’lqinining liniyaning oxiridan qaytishida uning amplitudasi
(7.12,g- rasm)
f
U
5
gacha etadi. Bu holatda yoyning o’chirgich orqali toki
l
2
vaqtdan keyin noldan o’tadi va yana
uzilishi tufayli liniya
f
U
5
gacha
zaryadlanganicha qoladi.
Boshqa holatni ko’rib o’tamiz. Yoyning qayta yonishi shunday paytda sodir
bo’lsinki, manbaning kuchlanishi
f
U
u
ga teng, liniya esa oldindan
0
U
u
gacha zaryadlangan bo’lsin. Bu holatda liniyadagi o’tkinchi jarayon
0
U
t
cos
U
)
t
(
U
f
kuchlanish bilan aniqlanadi.
Uning aksi esa operator
ko’rinishida quyidagicha bo’ladi:
)
(
2
)
(
2
2
2
2
2
2
0
p
p
p
U
p
p
U
p
U
p
U
.
(7.45)
299
a)
b)
v)
g)
7.12- rasm. O’chirilayotgan liniya bo’ylab kuchlanishning har xil momentlar uchun
taqsimlanishi. a – birinchi yoy yongandan so’ng uning liniya oxiridan qaytgunicha; b – xuddi
to’lqinning liniya oxiridan qaytgandagisi; v - ikkinchi yoy yongandan so’ng uning liniya
oxiridan qaytgunicha; g - xuddi to’lqinning liniya oxiridan qaytgandagisi hisoblanadi.
Induktiv elementni o’chirishda paydo bo’ladigan o’takuchlanishni o’rganish
uchun 7.13- rasmda keltirilgan almashtirish sxemasidan foydalanamiz. Bu
sxemadagi
L
1
va
S
1
- manbaining induktivligi va sig’imi,
L
2
- ulanayotgan
induktivlik, masalan transformatorning, salt ishlash rejimidagi induktivligi,
S
2
-
