Yuqori kuchlanish texnikasi

294 
kommutatsiya paytida kommutatsiya apparatlarining ishlashi natijasida paydo 
bo’ladigan o’takuchlanishdan tashqari, izolyatsiyaning qoplanishida kechadigan 
o’tkinchi jarayonlarda ham kuzatilishi mumkin. Masalan, liniya izolyatsiyasining 
liniyaga yashinning urilishidan, neytrali zaminlangan yoki rezonans – 
kompensatsiyalangan liniyada bir fazali qisqa tutashuv sodir bo’lgan joydagi 
yoyning noturg’un yonishida (yoyning ketma–ket yonishi va so’nishi ma’lum 
ma’noda kommutatsiyani bildiradi) kuzatiladi. 
Kommutatsiya o’takuchlanishini quyidagi guruhlarga bo’lish qabul 
qilingan: 
1) Yuklanmagan uzun HEULni, sig’im xarakteridagi yuklamalarni va 
kondensatorlar batareyasini o’chirishda kuzatiladigan o’takuchlanish; 
2) Uzun liniyalarni ulashda va avtomatik qayta ulagich qo’llanilganda paydo 
bo’ladigan o’takuchlanish; 
3) Kichik induktiv tokli elementlarni o’chirishda, masalan, yuklanmagan 
transformatorlarni, asinxron dvigatellarni va reaktorlarni o’chirishda kuzatiladigan 
o’takuchlanish. U sistema rejimining simmetrik va nosimmetrik rejimida va 
nosimmetrik qisqa tutashuvlarda ham uchraydi; 
4) Neytrali izolyatsiyalangan va zaminlangan elektr tarmoqlarida erga yoyli 
qisqa tutashuvda va yoyning noturg’un xarakterida rivojlanadigan o’takuchlanish. 
Keltirilgan sinflash shartli hisoblanadi. Ayrim holatlarda real elektr 
sistemasida bir vaqtning o’zida har xil guruhlarga mansub bo’lgan 
o’takuchlanishlar paydo bo’ladi. Masalan, rezonansli o’takuchlanish ustiga 
o’tkinchi jarayonlar bilan bog’liq bo’lgan o’takuchlanishning qo’yilishi natijasida 
amplitudasi ancha katta bo’lgan o’takuchlanish kuzatilishi mumkin. 
Ko’pchilik o’takuchlanish turlari tarmoqning nominal kuchlanishiga 
nisbatan ma’lum aniq karralikka ega. Elektr sistemalarida ayrim hollarda 
yuklamani tashlash, qo’zg’atishni jadallashtirish va generatorlarni tezlashishi bilan 
bog’liq bo’lgan qisqa muddatli o’takuchlanishlar ham kuzatiladi.
Kommutatsiya o’takuchlanishini quyidagi turlarga bo’lish mumkin:

295 
1) tok o’tkazuvchi qismlarning erga nisbatan izolyatsiyasiga ta’sir etuvchi 
fazaviy o’takuchlanish; 
2) har xil faza o’tkazgichlari orasidagi izolyatsiyaga ta’sir etuvchi 
fazalararo o’takuchlanish; 
3) o’chirgich va ajratgichning ochiq kontaktlari orasidagi kontaktlararo 
o’takuchlanish. 
Izolyatsiya konstruktsiyalarini loyihalashda o’takuchlanish bo’yicha 
quyidagi berilgan qiymatlar qo’llaniladi:
1) o’takuchlanishning maksimal qiymati 
max
U
yoki uning karrasi 
.
kuch
..
ish
katta
eng
max
U
U


, ya’ni o’takuchlanishning maksimal qiymatining eng katta ruxsat 
etiladigan ishchi kuchlanishga bo’lgan nisbati; 
2) Izolyatsiyaga ta’sir etayotgan o’takuchlanishning ta’sir etish vaqtini 
aniqlashga imkon beradigan o’takuchlanish shakli;
3) ma’lum ko’rinishdagi o’takuchlanish ta’sirida bo’ladigan elektr tarmog’i 
qurilmalarining tarkibi.
Yuqorida sanab o’tilgan xarakteristika katta statik tarqoqlikka ega, chunki 
ularning qiymatlari ko’pgina faktorlarlarga bog’liq. Shu bilan birga tasodifiy 
xarakterda ta’sir etadi. Shuning uchun izolyatsiyaning kerakli sathini hisoblashda 
shunga amin bo’lamizki, ma’lum vaqt intervali berilgan o’takuchlanish karrasidan 
ancha yuqori bo’lgan o’takuchlanishlarga duch kelamiz. 
O’takuchlanishlarning ko’pchilik turlarini chegaralash talab etiladi. 
O’takuchlanishdan himoya qilishni texnik–iqtisodiy asoslash tarkibiga elektr 
qurilmalarning shikastlanishidan, elektr tarmoq qurilmalarining salt ishlashi va 
navbatsiz ta’mirlashdan kutiladigan statik zarar ham kiritiladi. YAna bunga elektr 
qurilmalarining buzilishi yoki ishlash rejimining buzilishidan paydo bo’ladigan 
mahsulotning 
sifatsizligidan, 
iste’molchilarning, texnologik jarayonning 
buzilishidan keladigan zarar-lar ham kiradi. 

296 
a) 
b) 
v) 
7.11- rasm. Liniyani ulashda o’takuchlanishni hisoblash uchun sxema.
a – boshlang’ich sxema; b – T- shakldagi almashtirish sxemasi; v – hisobiy tebranuvchan 
kontur. 
Liniyani ulashda kuzatiladigan o’takuchlanishni o’rganishning eng oddiy 
sxemasi 7.11,a- rasmda keltirilgan. Bu sxemada uzunligi 
l
, to’lqin qarshiligi 
Ζ
bo’lgan liniya oldindan ulangan X
1
reaktiv qarshiliq orqali sinusoidal qonuniyat 
bilan o’zgaruvchi kuchlanish manbaiga ulanadi. 
Qisqa liniyalar uchun uning T yoki P shakldagi almashtirish sxemasidan 
(7.11,b- rasm) foydalanish mumkin.. Liniya qanday almashtirish sxemasi bilan 
tasvirlanmasin uni doimo tebranish konturi ko’rinishida ifodalashimiz mumkin 
(7.11,v- rasm). 7.11,b- rasmdagi sxema uchun 
2
1
l
Χ
Χ
Χ


; 
l
b
b

. Yulduzcha 
ulangan sxemani uchburchak ko’rinishga keltirsak, quyidagini hosil qilamiz: 
]
)
b
-
(
[
b
b
1
-
l
l
l
l





1
1
2
.
(7.44) 

Download 6,12 Mb.