Nazorat savollari
1.
Elektr sistemalarida ichki o’takuchlanishlar deganda nimani
tushunasiz? Ular nimaning ta’sirida yuzaga keladi?
2.
Kommutatsiya o’takuchlanishini ta’riflang.
3.
Qommutatsiya o’takuchlanishlari qanday turlarga bo’linadi?
4.
Izolyatsiya
konstruktsiyalarini
loyihalashda
qanday
meyoriy
o’takuchlanish qiymatlaridan foydalaniladi?
5.
Induktiv elementni o’chirishda paydo bo’luvchi o’takuchlanishni
o’rganish uchun qanday almashtirish sxemasidan foydaanish mumkin? Bu
sxemani tushuntiring.
C
307
7.7. Ichki o’takuchlanish va elektr qurilmalar tashqi izolyatsiyasini
hisoblash asoslari
Zamonoviy yashindan himoyalash vositalari hozirgi kunda atmosfera
o’takuchlanishining sathini shunchalik pasayishini ta’minlaydiki, natijada tashqi
izolyatsiyani hisoblashda tez-tez hal etuvchi rolni ichki o’takuchlanishdan himoya
sathi belgilaydi.
Juda yaxshi o’rganilgan ichki o’takuchlanish ko’rinishlari elektr
uskunasining ishchi kuchlanishiga nisbatan ma’lum karraga ega bo’ladi va davlat
standarti bilan belgilanadi. Eng katta chiziqli ishchi kuchlanishning ta’sir etuvchi
qiymati quyidagicha qabul qilinadi: kuchlanishi 35 – 220 kV bo’lgan elektr
uskunalari uchun nominal kuchlanishga nisbatan – 1,15 marta, kuchlanishi 330 kV
bo’lgan uskunalar uchun – 1,1 marta, kuchlanishi 500–750 kV bo’lgan elektr
uskunalari uchun -1,05 marta katta.
SHunday qilib, normal sharoitlarda kuchlanishi 35 – 220 kV bo’lgan
tarmoqlarda fazaning erga nisbatan izolyatsiyasi uzoq vaqt davomida quyidagi
ifoda bilan aniqlanadigan kuchlanish ta’sirida bo’ladi:
3
15
1
2
U
,
U
F
.
(7.54)
Ichki o’takuchlanishning eng katta karrasini baholashda uning neytralining
rejimiga qarab kuchlanishi 6 - 10 kV bo’lgan tarmoqlar uchun K=4,5U
F
; 20 – 35
kV uchun K=3,5U
F
; 110 – 220 kV uchun K=3.0U
F
; 330 kV uchun K = 2,7U
F
;
500 kV uchun K = 2,5U
F
; 750 kV uchun K = 2,1U
F
; 1150 kV uchun K=1,8U
F
deb
olinadi. Chunki, o’takuchlanishning shu qiymatlari uchun podstantsiya va
liniyaning izolyatsiyasi hisoblanishi kerak.
Liniya izolyatsiyasi deyilganda izolyatorlar shodasi va o’tkazgich–tayanch
havo oralig’ining izolyatsiyasi tushuniladi. O’tkazgich–o’tkazgich, o’tkazgich–
himoya trosi va o’tkazgich–er uchastkalarining izolyatsiyasi xodimlarning
308
xavfsizligi va mexanik mustahkamlik hamda xududning klimatik shartlaridan
kelib chiqib tanlanadi.
7.3- jadval. Izolyatorlar shodasining sanoat chastotasidagi elektr
razryadlanish kuchlanishlari.
Izolyatorlar
rusumi
Shodadagi izolyatorlar soni
1
2
3
5
6
7
12
13
14
P – 4,5
P – 6
Quruq razryadlanish kuchlanishi, kV
75
136
200
320
375
425
660
703
745
82
157
236
375
440
493
750
795
840
Ho’l razryadlanish kuchlanishi, kV
P – 4,5
P – 6
PM – 4,5
40
78
115
168
200
250
430
460
495
47
89
126
200
230
268
445
482
515
40
86
108
170
200
230
392
425
445
Izolyatorlar shodasining yoki tayanch izolyatorlari tashqi izolyatsiyasining
mustahkamligi ularning sanoat chastotasidagi quruq va ho’l razryadlanish
kuchlanishlaridan, xuddi shunday standart sinash sharoitidagi 50% li impuls
razryadlanish kuchlanishidan kelib chiqib aniqlanadi (7.3- jadval). 7.3- jadvalda
osma izolyatorlar shodasining sanoat chastotasidagi elektr razryadlanish
kuchlanishlari keltirilgan.
Izolyatorning yomg’irdagi elektr mustahkamligini imitatsiyalovchi ho’l
razryadlanish kuchlanishi uning quruq razryadlanish kuchlanishiga nisbatan ancha
past bo’lib, u izolyatorning ichki o’takuchlanishga bo’lgan elektr mustahkamligini
hisoblashda belgilovchi kattalik hisoblanadi. Ayrim holatlarda taxminiy
hisoblashlar uchun osma izolyatorlar shodasining uzunligi uchun elektr
maydonining
o’rtacha
ho’l
razryadlanish
kuchlanganligi
HRK
.
r
'
O
dan
foydalanishimiz mumkin. Uni 4–4,2 kV/sm chegarada qabul qilishimiz mumkin.
309
Apparat va liniya izolyatsiyasining uzoq ta’sir etuvchi ishchi kuchlanishga
nisbatan mustahkamligini sirg’ish tokining solishtirma oqish uzunligi bo’yicha
ham baholashda uni meyor uchun neytrali zaminlangan sistema uchun 1,3–1,5
kV/sm, neytrali izolyatsiyalangan sistema uchun esa 1,5–1,7 kV/sm oralig’ida
qabul qilishimiz mumkin.
Ekspluatatsiya sharoitida izolyatsiyaning sirti bo’ylab qoplanishga bo’lgan
elektr mustahkamligiga har xil tashqi faktorlar ta’sir ko’rsatadi: bosimning
standart qiymatga nisbatan og’ishi, yomg’irning intensivligi, izolyator sirtining
ifloslanishi, qisqa vaqtga ichki o’takuchlanishning ta’siri va boshqalar. Bu
og’ishlar maxsus tuzatish koeffitsientini kiritish orqali hisobga olinadi. Hisoblash
ishlarini bajarishda barcha mustahkamlikka bo’lgan tuzatish koeffitsientlarining
ko’paytmasiga teng bo’lgan natijaviy tuzatish koeffitsienti hisobga olinadi.
Ekspluatatsiya natijalari bo’yicha izolyatorlarning dengiz sathiga nisbatan
joylashishiga qarab, 1000 m gacha balandlikda natijaviy tuzatish koeffitsienti K
ob
= 1,13; 500 m gacha balandlikda esa K
ob
= 1,16 qabul qilinadi.
Ma’lumki, yuklanmagan HEULsi orqali liniyaning uzunligiga, kuchlanishga
va solishtirma sig’imiga bog’liq bo’lgan zaryad toki oqadi. HEULlarining
solishtirma sig’imi 8–12 pF/m chegarasida olinadi. Bunda katta qiymat
kuchlanishi past bo’lgan liniyalarga tegishlidir. Kabelь liniyalari uchun
solishtirma sig’im HEULlardagiga nisbatan taxminan 50 marta katta bo’ladi.
Yuklanmagan HEULsini o’chirish holati uchun almashtirish sxemasi 7.17-
rasmda keltirilgan. Bu yerda, liniyaning taqsimlangan umumiy sig’imi jamlangan
sig’im C
l
ko’rinishida aks ettirilgan. Sig’im yuklamani (yuklanmagan liniyani)
o’chirishda paydo bo’ladigan o’takuchlanishning sababi o’chirgich kontaktlari
orasidagi yoyning qayta yonishiga olib keladigan liniyadagi qoldiq zaryad
hisoblanadi.
310
7.17- rasm. Manbaning shinasidan yuklanmagan liniyani o’chirish holati uchun almashtirish
sxemasi: C
l
– liniyaning sig’imi; C
sh
– manba shinasining sig’imi; O’ – o’chirgich; L-
man’baning induktivligi.
O’chirgich kontaklaridagi yoy zaryad tokining nol qiymatidan o’tishida
o’chadi. Bunda liniya qandaydir U
l
kuchlanishgacha zaryadlangan bo’ladi. Yarim
davrdan so’ng man’ba shinasidagi kuchlanish U
sh
maksimumga erishgan lahzada
uning qarama-qarshi fazasida yoyning takroriy yonishi kuzatiladi. Buning
natijasida C
l
va C
sh
sig’imlarning o’zaro parallel ulangan va umumiy kuchlanish
o’rnatilgan sxema hosil bo’ladi.
sh
l
sh
sh
l
l
yonish
U
U
C
U
C
U
C
.
(7.55)
Liniyada yoki man’ba shinasida paydo bo’ladigan o’takuchlanish sathi
o’chirilayotgan liniyaning C
l
va manba shinasining sig’imi C
sh
larning
munosobatiga bog’liq bo’lib, uning amplitudasini tebranish chastotasi
0
quyidagicha aniqlanadi:
)
С
С
(
L
sh
l
1
0
.
Har qanday lahza uchun liniyadagi kuchlanish qiymati quyidagi formula
bo’yicha aniqlanadi:
t
yon
sh
sh
l
te
Cos
)
U
-
U
(
U
U
.
(7.56)
Bu yerda
- so’nish koeffitsienti;
yon
U
- C
l
va C
sh
sig’imlarning qaytadan
taqsimlangan zaryadlanishi natijasida o’rnatiladigan kuchlanish.
| 