8.5. O’takuchlanishdan himoyalash tadbirlari
Elektr qurulmalarni zaminlashdan asosiy maqsad himoyalanayotgan
ob’ektda iloji boricha past potentsialning saqlanishini ta’minlashdir. YAshin
qaytargichlarni zaminlash yashinning bevosita yashin qaytargichga urilishidan
himoyalashda va boshqa elementlarni zaminlash (liniyalarning tayanchlari,
razryadlagichlar va boshqalar) chaqmoqdan himoyalash sxemasida muxim rolni
bajaradi. Barcha zaminlash, yashin tokini himoyalanayotgan ob’ektlariga nisbatan
daxlsiz oqishini ta’minlashga muljallangan bo’lib unga chaqmoqdan himoyalanish
deyiladi.
Xizmat ko’rsatuvchi xodimlarning xavfsizligi, elektr apparatlarning normalь
ishlashi va yuqori kuchlangish jixozlarini o’takuchlanishdan himoyalash
mustahkam va samarali zaminlash qurilmalarini qo’llamasdan amalga oshirib
bo’lmaydi.
Mo’ljalanishiga qarab zaminlash bir biridan farqlanadi:
a) ishchi zaminlash – elektr qurilmalarining umumiy ishlash rejimini
aniqlaydigan transformatorlar neytralini, yoy sundiruvchi galtaklar va apparatlarni
zaminlash kiradi;
b) asboblar va apparatlarning g’iloflarini xavfsizlikni ta’minlash
zaminlash;
364
v) himoya troslarini, sterjan ko’rinishidagi yashin qaytargichlarni,
tayanchlarni va razryadlagichlarni chaqmoqdan muxofazalash uchun qo’llanila-
digan zaminlash kiradi.
Zaminlash qurilmasining asosini – bevosita tuproqda joylashgan metaldan
yasalgan elementlar va kuzatish uchun bemalol bo’lgan tok o’tkazuvchi simlardan
yasalgan zaminlagich tashkil etadi.
Yuqori kuchlanishda qo’llaniladigan zaminlashga - ishchi zaminlash
deyiladi. Ishchi zaminlashning asosiy vazifasi qurilmalarni ular mo’ljallangan
kuchlanishda normal ishlashini ta’minlash hisoblanadi. Bularga asosan yuqori
kuchlanish transformatorlarini, o’lchash transfor-matorlarini (KT) va elektr
uzatish yo’llaridagi ko’ndalang kompensatsiya reaktorlarini zaminlash kiradi. U
elektr qurilmalarining ishlash rejimiga qo’yilgan talab bo’yicha topiladi.
Elektr
stantsiyalarda
va
podstantsiyalarda
kuchlanishning
barcha
pog’onalari uchun (yuqori kuchlanish va past kuchlanishlar uchun) ishchi va
himoya zaminlash o’zaro birlashtiriladi, ya’ni ularni bajarish uchun umumiy
zaminlovchi qurilma qo’llaniladi.
Ayrim xolda zaminlash qo’rilmalari qo’llanilganda erga qisqa tutashuv toki
birorta zaminlovchi qo’rilmalar orqali oqib o’tishining ustunligi boshqa
zaminlovchi qo’rilmalarda potentsialning oshishini inkor etgan bo’lar edi. Ammo
ishchi va himoya zaminlashda qo’llaniladigan zaminlovchi qo’rilmalarni
ishonchli bir-biridan ajratish juda qiyin masala hisoblanadi.
Umumiy zaminlovchi qurilma zaminlash qarshiligi eng kichik bo’lishi kerak
bo’lgan elektr uskunasining talabini qanoatlantirishi kerak. Odatda bunday
qo’rilmalar bu qisqa tutashuv tokining nisbatan eng katta bo’lgan uskunalar, ya’ni
neytrali zaminlangan kuchlanishi 110, 220, 500 va 750 kV bo’lgan sistema uchun
taalluqli. Bunday sistemada himoya zaminlash qarshiligining qiymati 0,5 Omdan
oshmasligi kerak.
Zaminlovchi qurilmalarni yasashda ko’pincha tabiiy zamilagichlar
qo’llanilishi, masalan erga yotqizilgan suv o’tkazuvchi quvurlar va boshqa er bilan
365
bog’lanishga
ega
bo’lgan mataldan yasalgan quvurlar, kabellarning
qo’rg’oshindan yasalgan qobig’i, binolarning va qo’rilmalarning matallik
konstruktsiyalari qo’llaniladi.
Zaminlovchi qo’rilmalarni hisoblashda zaminlovchi orqali oqayotgan tokni
belgilovchi tabiiy zaminlagichlarning og’ish qarshiligi bevosita o’lchash yoki
adabiyotlarda mavjud bo’lgan berilganlardan foydalanib topiladi.
Agar tabiiy zaminlagichlarning qarshiligi erga qisqa tutashuv toki kam
bo’lgan elektr uskunalarining talabiga javob bersa, boshqa qo’shimcha
zaminlagichlarni qo’llash talab etilmaydi. Erga qisqa tutashuv toki katta bo’lgan
uskunalarda esa sun’iy zaminlash qurilmalari albatta o’rnatilishi kerak va uning
qarshilig’i 1 Omdan oshmasligi kerak.
Elektr uskunaning maydonida sunniy zaminlagich elektrodlarini shunday
joylashtirish kerakki, zaminlovchi qo’rilmasi orqali tok oqib o’tganda erning sirti
bo’ylab imkoni boricha potentsialning tekis taqsimlanishini olishimiz kerak. Erga
qisqa tutashuv toki katta bo’lgan elektr qurilmalari uchun potentsialning pasayishi
natijasida surkanish va qadam kuchlanishlarining pasayishiga erishamiz., Bunday
maqsadda konturli zaminlash, ya’ni zaminlovchi elektrodlarni konturlar bo’yicha
zaminlash qo’llaniladi va natijada bu konturlar ichida potentsialning oshishiga
erishiladi. Bunda zaminlanayotgan ob’ekt bilan xizmatchi xodimlarning
joylashgan joyi orasidagi kuchlanishning pasayishiga olib keladi va surkanish
kuchlanishining pasayishiga erishiladi.
Agar podstantsiya konturi bo’yicha joylashtirilgan juda ko’p vertikal
elektroddan yasalgan zaminlagich qo’llanilganda ham ular orasidagi masofaning
kichikligiga qaramay zaminlash etarli bo’lmasa, u xolda bir qism vertikal
elektrodlar konturlar ichida joylashtiriladi
Barcha turdagi zaminlagichlarning qarshiligi qancha kichik bo’lsa u
o’zining funktsiyasini shuncha yaxshi bajaradi. Ammo zaminlagichning
qarshiligini qancha kamaytirsak uning tannarxi teskari proportsional ko’rinishda
shunchalik o’sib ketadi, shuning uchun zaminlagichning qarshiligi iqtisodiy ruxsat
366
etiladigan diapazonda yotishi kerak. Masalan, ishchi zaminlash uchun uning
ruxsat etiladigan qarshiligi har bir elektr qurilmaning ishlash rejimiga quyilgan
talabdan kelib chiqib tanlanadi. Yashindan himoyalagich zaminlagichlarining
ruxsat etiladigan qarshiligi 5 – 25 Om chegarasida yotadi.
Zaminlash qurilmalarida vertikal va gorizontal elektrodlar qo’llaniladi.
Gorizontal zaminlagichlar uchun kengligi 20-40 mm, qalinligi 4 mmdan kam
bo’lmagan po’lat lentalar va diametri 6 mmdan kam bo’lmagan dumoloq simlar
qo’llaniladi. Vertikal elektrodlar sifatida po’lat quvurlar, sterjenlar va fasonli
po’lat simlar qo’llaniladi. Elektr uzatish liniyalarida tayanchning zaminlagichi
sifatida ularning temir – beton fundamentidan foydalaniladi.
Yashin qaytargichlarning zaminlagichi yashin tokini erga o’tkazishga
xizmat qiladi. Yuqori kuchlanish elektr qurilmalarida qo’llaniladigan zaminlashni
ikkiga bo’lamiz: ishchi zaminlash va himoya zaminlash. Elektr qurilmalarining
chaqmoqbardoshligiga qo’yiladigan talabdan kelib chiqib, liniyalarda
yashinqaytargichning zaminlash qarshiligi 10–15 Omdan, podstan-tsiyalar uchun
esa 4–5 Omdan oshmasligi kerak. SHu bilan birga himoya trosi bilan jihozlangan
liniyalar uchun iqtisodiy samarali zaminlagich konstruktsiyasi tanlanadi (yashin
tokining tezroq tarqalib ketishini ta’minlaydigan).
Faraz qilaylik, podstantsiya territoriyasida transformator joylashtirilgan.
Uning kengaytirish baki yarim shar ko’rinishidagi zaminlagichga ulangan va shu
transformatorning birorta o’tuvchan izolya-torida qoplanish sodir bo’lgan bo’lsin.
Shikastlangan joydan erga qisqa tutashuv toki oqib o’tadi va u zaminlagichda
| 