O’takuchlanishdan himoyalash tadbirlari

364 
v) himoya troslarini, sterjan ko’rinishidagi yashin qaytargichlarni, 
tayanchlarni va razryadlagichlarni chaqmoqdan muxofazalash uchun qo’llanila-
digan zaminlash kiradi. 
Zaminlash qurilmasining asosini – bevosita tuproqda joylashgan metaldan 
yasalgan elementlar va kuzatish uchun bemalol bo’lgan tok o’tkazuvchi simlardan 
yasalgan zaminlagich tashkil etadi.
Yuqori kuchlanishda qo’llaniladigan zaminlashga - ishchi zaminlash 
deyiladi. Ishchi zaminlashning asosiy vazifasi qurilmalarni ular mo’ljallangan 
kuchlanishda normal ishlashini ta’minlash hisoblanadi. Bularga asosan yuqori 
kuchlanish transformatorlarini, o’lchash transfor-matorlarini (KT) va elektr 
uzatish yo’llaridagi ko’ndalang kompensatsiya reaktorlarini zaminlash kiradi. U 
elektr qurilmalarining ishlash rejimiga qo’yilgan talab bo’yicha topiladi. 
Elektr 
stantsiyalarda 
va 
podstantsiyalarda 
kuchlanishning 
barcha 
pog’onalari uchun (yuqori kuchlanish va past kuchlanishlar uchun) ishchi va 
himoya zaminlash o’zaro birlashtiriladi, ya’ni ularni bajarish uchun umumiy 
zaminlovchi qurilma qo’llaniladi. 
Ayrim xolda zaminlash qo’rilmalari qo’llanilganda erga qisqa tutashuv toki 
birorta zaminlovchi qo’rilmalar orqali oqib o’tishining ustunligi boshqa 
zaminlovchi qo’rilmalarda potentsialning oshishini inkor etgan bo’lar edi. Ammo 
ishchi va himoya zaminlashda qo’llaniladigan zaminlovchi qo’rilmalarni 
ishonchli bir-biridan ajratish juda qiyin masala hisoblanadi. 
Umumiy zaminlovchi qurilma zaminlash qarshiligi eng kichik bo’lishi kerak 
bo’lgan elektr uskunasining talabini qanoatlantirishi kerak. Odatda bunday 
qo’rilmalar bu qisqa tutashuv tokining nisbatan eng katta bo’lgan uskunalar, ya’ni 
neytrali zaminlangan kuchlanishi 110, 220, 500 va 750 kV bo’lgan sistema uchun 
taalluqli. Bunday sistemada himoya zaminlash qarshiligining qiymati 0,5 Omdan 
oshmasligi kerak. 
Zaminlovchi qurilmalarni yasashda ko’pincha tabiiy zamilagichlar 
qo’llanilishi, masalan erga yotqizilgan suv o’tkazuvchi quvurlar va boshqa er bilan 

365 
bog’lanishga 
ega 
bo’lgan mataldan yasalgan quvurlar, kabellarning 
qo’rg’oshindan yasalgan qobig’i, binolarning va qo’rilmalarning matallik 
konstruktsiyalari qo’llaniladi. 
Zaminlovchi qo’rilmalarni hisoblashda zaminlovchi orqali oqayotgan tokni 
belgilovchi tabiiy zaminlagichlarning og’ish qarshiligi bevosita o’lchash yoki 
adabiyotlarda mavjud bo’lgan berilganlardan foydalanib topiladi.
Agar tabiiy zaminlagichlarning qarshiligi erga qisqa tutashuv toki kam 
bo’lgan elektr uskunalarining talabiga javob bersa, boshqa qo’shimcha 
zaminlagichlarni qo’llash talab etilmaydi. Erga qisqa tutashuv toki katta bo’lgan
uskunalarda esa sun’iy zaminlash qurilmalari albatta o’rnatilishi kerak va uning 
qarshilig’i 1 Omdan oshmasligi kerak. 
Elektr uskunaning maydonida sunniy zaminlagich elektrodlarini shunday 
joylashtirish kerakki, zaminlovchi qo’rilmasi orqali tok oqib o’tganda erning sirti 
bo’ylab imkoni boricha potentsialning tekis taqsimlanishini olishimiz kerak. Erga 
qisqa tutashuv toki katta bo’lgan elektr qurilmalari uchun potentsialning pasayishi 
natijasida surkanish va qadam kuchlanishlarining pasayishiga erishamiz., Bunday 
maqsadda konturli zaminlash, ya’ni zaminlovchi elektrodlarni konturlar bo’yicha 
zaminlash qo’llaniladi va natijada bu konturlar ichida potentsialning oshishiga 
erishiladi. Bunda zaminlanayotgan ob’ekt bilan xizmatchi xodimlarning 
joylashgan joyi orasidagi kuchlanishning pasayishiga olib keladi va surkanish 
kuchlanishining pasayishiga erishiladi.
Agar podstantsiya konturi bo’yicha joylashtirilgan juda ko’p vertikal 
elektroddan yasalgan zaminlagich qo’llanilganda ham ular orasidagi masofaning 
kichikligiga qaramay zaminlash etarli bo’lmasa, u xolda bir qism vertikal 
elektrodlar konturlar ichida joylashtiriladi 
Barcha turdagi zaminlagichlarning qarshiligi qancha kichik bo’lsa u 
o’zining funktsiyasini shuncha yaxshi bajaradi. Ammo zaminlagichning 
qarshiligini qancha kamaytirsak uning tannarxi teskari proportsional ko’rinishda 
shunchalik o’sib ketadi, shuning uchun zaminlagichning qarshiligi iqtisodiy ruxsat 

366 
etiladigan diapazonda yotishi kerak. Masalan, ishchi zaminlash uchun uning 
ruxsat etiladigan qarshiligi har bir elektr qurilmaning ishlash rejimiga quyilgan 
talabdan kelib chiqib tanlanadi. Yashindan himoyalagich zaminlagichlarining 
ruxsat etiladigan qarshiligi 5 – 25 Om chegarasida yotadi.
Zaminlash qurilmalarida vertikal va gorizontal elektrodlar qo’llaniladi. 
Gorizontal zaminlagichlar uchun kengligi 20-40 mm, qalinligi 4 mmdan kam 
bo’lmagan po’lat lentalar va diametri 6 mmdan kam bo’lmagan dumoloq simlar 
qo’llaniladi. Vertikal elektrodlar sifatida po’lat quvurlar, sterjenlar va fasonli 
po’lat simlar qo’llaniladi. Elektr uzatish liniyalarida tayanchning zaminlagichi 
sifatida ularning temir – beton fundamentidan foydalaniladi. 
Yashin qaytargichlarning zaminlagichi yashin tokini erga o’tkazishga 
xizmat qiladi. Yuqori kuchlanish elektr qurilmalarida qo’llaniladigan zaminlashni 
ikkiga bo’lamiz: ishchi zaminlash va himoya zaminlash. Elektr qurilmalarining 
chaqmoqbardoshligiga qo’yiladigan talabdan kelib chiqib, liniyalarda 
yashinqaytargichning zaminlash qarshiligi 10–15 Omdan, podstan-tsiyalar uchun 
esa 4–5 Omdan oshmasligi kerak. SHu bilan birga himoya trosi bilan jihozlangan 
liniyalar uchun iqtisodiy samarali zaminlagich konstruktsiyasi tanlanadi (yashin 
tokining tezroq tarqalib ketishini ta’minlaydigan). 
Faraz qilaylik, podstantsiya territoriyasida transformator joylashtirilgan. 
Uning kengaytirish baki yarim shar ko’rinishidagi zaminlagichga ulangan va shu 
transformatorning birorta o’tuvchan izolya-torida qoplanish sodir bo’lgan bo’lsin. 
Shikastlangan joydan erga qisqa tutashuv toki oqib o’tadi va u zaminlagichda 

Download 6,12 Mb.