370
maydon kuchlanganligi ham ortib boradi. Tajriba ko’rsatadiki,
elektr maydon
kuchlanganligi ortgani sari erning solishtirma qarshiligi kamayib boradi.
Bu effekt barcha yarimo’tkazgichlarga taalluqli va tuproqning ham
o’tkazuvchanligining nochiziqliligi bilan bog’langan. Zaminlagichdan oqib
ketayotgan tokning ko’payishi davom etishi bilan
zaminlagich yaqinida elektr
maydon
kuchlanganligi
tuproqning
teshilish
maydon
kuchlanganligiga
12
10
tesh
E
kV/sm erishadi. Uchqunning hosil bo’lishi zaminlagich yaqinida
kuchlanishning keskin pasayib ketishiga olib keladi. Zaminlagichlarni hisoblashda
uchqun razryadlanishda bo’layotgan kuchlanishning tushishi hisobga olinmmaydi
va uchqunlanish sohasida
0
uch
deb hisoblanadi.
Aslida esa uchqunlanish
sohasida gradient teshilishda 1,2 – 1,4 kV/sm. Katta toklar oqib o’tganda bu
gradient pasayadi.
Vaqtning o’tishi bilan kuchlanishning o’sishi natijasida uchqunli
razryadlanish yoyli razryadlanishga o’tadi. CHunki, tuproqdagi kuchlanish
gradienti uchqunlanish sohasidagi maksimal qiymatdan diyarli yo’q bo’lguncha
pasayadi. 8.14- rasmda yarimo’tkazgichli, uchqunli va yoyli sohalar keltirilgan.
8.14- rasm. Zaminlagich orqali katta tok oqib o’tganda tuproqdagi jarayonning o’zgarish
xarakteri
371
Gradientning o’sishi bilan tuproqning solishtirma qarshiligining (
I
)
pasayishi zaminlagichning impuls koeffitsientining pasayishiga sabab bo’ladi.
Impuls tokining berilgan qiymatida elektr
maydon kuchlanganligi
I
E
tuproqning solishtirma qarshiligining o’sishi bilan o’sib boradi. SHuning uchun
zaminlagichning impuls koeffitsienti (
I
) o’tkazuvchanligi past bo’lgan
tuproqlarda past bo’ladi. Zaminlagichning chiziqli ulchami qancha kam bo’lsa
tokning berilgan qiymatida zaminlagichdan oqib ketayotgan tokning zichligi
shuncha katta bo’ladi.
Tuproqda uchqunning paydo bo’lishi oqibatida
tuproqning solishtirma
qarshiligining pasayishi zaminlagichning chiziqli ulchamini kattalash-tirishga
ekvivalent
bo’ladi. SHunga mos ravishda xususiy zaminlagichlarning
zaminlagichlar
to’plamida
yaqinlashganini
bildiradi.
Impuls
rejimida
zaminlagichlar tuplamining qo’llanish
koeffitsienti
I
bilan belgilanadi. U vaqtda
zaminlagichlar tuplamining qarshiligi quyidagi formula ko’rinishiga keladi:
I
I
TI
R
1
R
1
.
(8.29)
Tuproqning solishtirma qarshiligining hisobiy qiymati o’lchashlar qiymati
bo’yicha aniqlanadi:
l
'
o
K
,
bu yerda
K-
mavsumiy koeffitsient;
l
'
o
- tuproqning o’lchangan solishtirma
qarshiligi. Agar solishtirma qarshilikni tuproqning o’rtacha namligi uchun
o’lchangan bo’lsa,
K=1,4. Agar o’lchashdan oldin yuqori namlik bo’lsa
K= 2,6
deb olinadi.
Katta
toklarda, ya’ni zaminlovchi elektrod orqali oqib o’tayotgan tokning
zichligi etarlicha katta. SHuning uchun erda elektrodlar sirtida erning teshilish
kuchlanganligidan ancha yuqori elektr maydon kuchlanganligi
hosil qilinadi
J
E
. Elektrodlar atrofida uchqunlanish zonasi hosil qilinib, uning o’lchami
effektiv kattalashtiradi va zaminlash qarshiligi kamayadi.
372
Zaminlagichning u orqali tok impulsi oqib o’tganda qarshiligi va
zaminlagich orqali sanoat chastotasidagi tok oqib o’tgandagi
qarshiligi
quyidagicha munosobatda bog’langan:
f
m
I
R
R
,
(8.30)
bu yerda
i
- zaminlagichning impuls koeffitsienti deyiladi.
YAshin tokining xususiyati uning katta amplitudali va ta’sir etish vaqtining
qisqaligi. Bu ikki xususiyat zaminlagichning impuls koeffitsientiga ta’sir
ko’rsatadi.
