367
ko’rsatayotgan xodimga uning oyog’i joylashgan er bilan bak orasidagi
potentsiallar ayirmasiga teng bo’lgan kuchlanish ta’sir etadi.
Bunga tegish
kuchlanishi
teg
U
deyiladi. Transformator tomon kelayotgan odam qadam
kuchlanishi
qad
U
ostida qoladi. Doimo
kad.
U
tesh
U
(8.13- rasm).
Himoyalash zaminlash qurilmalarning metal qismini zaminlash orqali ularni
ishlatishda (profilaktika qilishda) ishchi xodimlarning havfsizligini ta’minlash
amalga oshiriladi. Zaminlagich o’zining aktiv qarshiligi bilan harakterlanadi.
Zaminlagichning aktiv qarshiligi, uning geometrik o’lchami
va erning
xarakteristikasiga bog’liq holda aniqlanadi.
8.13- rasm. Tegish va qadam kuchlanishini aniqlashning ko’rinishi.
Zaminlagich orqali yashin toki oqib, erga o’tayotgan tok uchun erning
strukturasi juda
murakkab muhit hisoblanadi, va tarkibi, strukturasi bo’yicha esa
bir jinsli emas deb olinadi. Zaminlagichni o’rab turgan erning elektr
o’tkazuvchanligi uning holati bilan xarakterlanadi.
Zaminlagichning qarshiligi
uning geometrik o’lchamiga va tuproqning solishtirma qarshiligi
ga bog’liq
xolda aniqlanadi.
368
Radiuslari r va r+dr bo’lgan ekvipotentsiali sirtlar orasidagi erning
elementar qatlamining qarshilig’i qo’yidagi ifoda bo’yicha aniqlaniladi.
2
2
r
dr
dR
.
Radiusi
0
r
bo’lgan yarimshar ko’rinishidagi zaminlagichning
statsionar qarshiligi
quyidagicha aniqlanadi:
0
0
2
r
r
dR
R
.
(8.27)
Zaminlagich orqali tok I oqib o’tganda na faqat zaminlagich elektrodi va
erning unga yaqin qismlari ham oshirilgan potentsialьga ega bo’ladi. Zaminlagich
markazidan r masofada joylashgan erning sirtida joylashgan nuqtaning potentsiali
ushbu formula yordamida topiladi:
0
2
r
r
r
I
dR
I
U
.
(8.28)
Tuproqning taxminiy solishtirma qarshiligi 8.8- jadvalda keltirilgan.
8.8- jadval. Tuproqning taxminiy solishtirma qarshiligi.
Erning taxminiy solishtirma qarshiligi
,
м
м
Doimiy muzlik yer
100000 gacha
Qoyalik yer
1000
Qum
500
Supes
300
Lyoss, suglenok
10
Loy yer
60
Qora tuproqli yer
50
Torf
20
Daryoning suvi
10 – 30
Dengiz suvi
1- 10
369
Chaqmoqdan saqlaydigan zaminlagichning impuls qarshiligini hisoblash
uchun nafaqat erning solishtirma qarshiligini va uning
impuls xarakteristikasini,
ya’ni solishtirma qarshilikning elektr maydon kuchlanganligiga va erning teshilish
kuchlanishiga bog’liqligini bilishimiz kerak.
Tekshirishlar bo’yicha bir jinsli maydonda xamma tuproqlar elektr maydon
kuchlanganligini
teshilish
kuchlanganligigacha
oshirganimizda
o’zining
solishtirma qarshiligini kamaytiradi va kuchlanish impulsining ta’sir etish vaqti
qancha katta qarshilikning kamayishi xam shuncha sezilarli bo’ladi. Erning
solishtirma qarshiligining nisbatan kamayishining
kuchlanish impulsining
maksimal paytiga to’g’ri keladigan
)
(
f
И
grafik 8.13- rasmda keltirilgan.
8.13- rasm. Tuproqning solishtirma qarshiligini elektr maydon kuchlanganligiga
bog’liqligi
)
(
f
I
.
Zaminlagichdan zichligi
bo’lgan tok oqib o’tganda erda
i
I
elektr
maydon kuchlanganligi paydo bo’ladi, Bu yerda
I
-
tok impulsi oqib
o’tayotganda erning solishtirma qarshiligi. Tok zichligi ko’paygani sari elektr
