361
8.7- jadval.
U
N,
kV
35
110
220
330
500
750
1150
S, m
0.6
1.0
1.8
2.7
4.0
6.0
9.0
U
chaq
, kV
360
600
980
1620 2400 3600 5400
Z
k
, Om
300
300
300
200
200
200
200
I
chaq
0.90
2.60
5.70
12.0 18.0
27.0
40
Bu kuchlanishning ta’sir etish vaqti yoki chaqmoqdan o’takuchlanish
to’lqinining uzunligi yashinning rivojlanish jarayonida yig’ilgan hajmiy
zaryadning yashin liderining rivojlanish bosqichida neytrallash uchun zarur
bo’lgan vaqt bilan chegaralanadi. To’lqinni neytrallash yashin kanali bo’ylab
taxminan yorug’lik tezligining 1/3 qismiga teng bo’lgan tezlik bilan tarqaladi.
Shunday qilib neytrallash vaqti quyidagicha aniqlanadi:
kan
kan
3
0,33
l
l
t
neyt
.
(8.23)
Shu vaqtning o’zi atmosfera o’takuchlanish to’lqinining
vaqtini aniqlaydi,
chunki yashinning xajmiy zaryadini neyrallash jarayoni tugagandan so’ng
o’takuchlanish jarayonini davom etirish uchun energiya manbai yo’q.
YAshinning o’rtacha uzunligi odatda 2 -5 km ni tashkil etadi. (8.23) ga mos
ravishda chaqmoqdan razryadlanish impulsining o’rtacha uzunligi quyidagicha
aniqlanadi:
50
20
10
5
2
5
)
(
10
3
5)
(2
3
t
5
I
mk sek.
Osmondagi bulutdan tushayotgan yashinning maksimal uzunligi 10 km
gacha bo’lishi mumkin. Mos ravishda chaqmoqdan razryadlanish impulsining
maksimal uzunligi 100 mk sek gacha bo’lishi mumkin. Impulsning uzunligi uning
boshlanishidan yarim tushishgacha, ya’ni kuchlanishning o’zining
maksimal
qiymatining yarmigacha kamayishi uchun ketgan vaqtni bildiradi, ya’ni
kuchlanishning maksimal impulsning yarmigacha kamayishi uchun ketgan vaqt 50
mks ni tashkil etadi. Aynan shunday kattalik standart ko’rinishida qabo’l qilingan.
362
Liniyadagi tokning kattaligi atmosfera o’takuchlanishi impulsi va liniyadagi
impulsli tojlanishni hisobga olingandagi to’lqin qarshiligi
bilan aniqlanadi:
chaq
chaq
U
I
.
(8.24)
Bunda tokning maksimumga o’sishi uchun ketgan vaqt 5-10 mksek ni
tashkil etadi.
Ortiqcha kuchlanish to’lqini razryadlagichga yoki NO’KCHga etib kelganda
ishorani o’zgartirib qaytadi va natijada liniyadagi kuchlanishning NO’KCHda
qolayotgan kuchlanishgacha bo’lgan sathga pasayishiga, ya’ni
atmosfera
o’takuchlanishni chegaralashgacha bo’lgan sathgacha pasayishiga olib keladi.
Bunga mos holda ortiqcha tok to’lqini ikkilanadi:
)
U
I
.
qol
KCH
'
NO
.
chaq
chaq
2(U
.
(8.25)
NO’KCH orqali tokni baholash uchun ushbu formula bo’yicha chaqmoqdan
kuchlanish to’lqini
chaq
U
8.6- jadvalda keltirilgan va NO’KCHda atmosfera
o’takuchlanishining
raz
.
nom
.
f
U
2
qiymatigacha teng sathda chegaralanadi.
8.6- jadvaldan ko’rinadiki, atmosfera o’takuchlanishida hisobiy tok keng
diapazonda o’zgaradi, ya’ni kuchlanishi 220 kV bo’lgan tarmoqlarda bir xil bo’lsa,
nominal kuchlanishi 750-1150 kV bo’lgan tarmoqlarda esa bir necha
kiloampergacha o’zgarishi mumkin. Bunda yashinning
podstantsiyadan birinchi
turgan tayanchlar oralig’ida chaqmoqdan himoyalash trosiga yoki birinchi prolet
oxiridagi tayanchga bevosita urilish mumkinligini ko’zda tutish talab etiladi.
Bunday sharoitda yashin tokining katta qiymatlarida tayachning induktivligida
bo’layotgan kuchlanishning tushishi izolyatorlar shodasining impuls elektrik
mustahkamligidan
oshib ketishi mumkin, natijada izolyatorlar shodasining
qoplanishiga va liniyaning o’tkazgichlarida paydo bo’lgan o’takuchlanish liniya
o’tkazgichlari bo’ylab tarqalib podstantsiyaga etib kelishiga olib keladi.
Tayanchning kam qarshiligi o’takuchlanishning davomiyligini qisqartiradi. Lekin
bunday holatning real ekspluatatsiya sharoitida uchrashi extimoli juda kichik.
363
Ammo shunga qaramay u NO’CHga bo’lgan talabni shakllantirishda hisobga
olinishi kerak.
Nochiziqli o’takuchlanishni chegaralagich na
faqat podstantsiya elektr
qurilmalarini himoya qilishga, balki liniya izolyatsiyasining atmosfera
o’takuchlanishida qoplanishlar sonini, aynan
himoya trosisiz liniyalarda
chegaralash uchun qo’llaniladi.
