53
Elektrodlar orasida elektronlar ko’chkisi rivojlanishi
uchun bitta erkin
elektron paydo bo’lishi etarli hisoblanadi. Bu elektron elektr maydon
kuchlanganligi ta’sirida
E
k
ga teng tezlikni olib ma’lum kinetik energiyani
o’zida jamlaydi. Elektronlar ko’chkisining paydo bo’lishi
va uning elektrodlar
orasini kesib o’tishi elektrodlar orasidagi razryadlanishning mustaqilligini
bildirmaydi. Elektrodlar orasidagi razryadlanish jarayonining mustaqil rivojlanishi
uchun boshlang’ich elektron uzliksiz ravishda hosil qilinishi kerak. Agar
boshlang’ich elektron ko’chkining o’zida kechayotgan jarayon hisobiga hosil
qilinsa, razryadlanish jarayoni mustaqil hisoblanadi. Ko’chki ta’sirida
paydo
bo’ladigan elektronlarga ikkilamchi elektronlar deyiladi.
Ikkilamchi elektronlar quyidagi jarayonlar ta’sirida hosil qilinadi:
a) qatodni musbat ionlar ko’chkisi bilan bombardimon qilish;
b) qoshlang’ich ko’chki jarayonida hosil qilingan nurlanish natijasida
katodda fotoionlanish;
v) boshlang’ich elektron ko’chkisi hisobidan nurlantirish tufayli hajmda
fotoionlanish.
Elektrodlar orasidagi gazlarda rivojlanadigan
razryadlanish jarayoni
gazlarning bosimiga bog’liq, uning bosimi o’zgarishi bilan bu jarayoning paydo
bo’lish ehtimoli har xil bo’ladi.
Birinchi usul bilan razryadlash jarayonining rivojlanishi uchun zarur
bo’lgan bitta elektronning paydo bo’lishi uchun katodni o’nlab
ionlar bilan
bombardimon qilishni talab etiladi. Ammo normal atmosfera bosimida bu jarayon
sekin kechadi, chunki ionlarning ko’pchiligi ko’chkining bosh qismida
joylashgan, katodda ionlashish boshlanishi uchun u oraliqni kesib o’tishi zarur.
Misol uchun elektronning elektrodlar orolig’i
S=1 sm bo’lgan masofani kesib
o’tishi uchun nominal maydon kuchlanganligida va
normal atmosfera bosimida
5mksek talab etiladi. Elektr maydon kuchlanganligi o’zgarmas bo’lganda bosim
pasayishi bilan ionlar tezligi oshishi natijasida oraliqni kesib o’tish uchun zarur
bo’lgan vaqt kamayadi.
54
Katodda fotoionlashish jaryonning rivojlanishi uchun uncha katta vaqt talab
etilmaydi, chunki fotonlar yorug’lik tezligi bilan harakatlanadi. Gazlarning bosimi
oshishi bilan ularda sodir bo’ladigan
fotoionlanish effekti kamayadi, chunki
fotonlarning anchagina qismi gazlarda yutiladi va atrof-muhitga sochiladi.
Uchinchi usulda hajmda fotoionlantirishda qatnashayotgan ionlarning ichki
energiyasi oldingi usullardagidan ancha katta bo’lishi talab etiladi. Ionlanish
jarayonining amalga oshishi uchun ko’chkidagi
hajmiy zaryadlar elektr
maydonining shakli buzilishini va elektr maydon kuchlanganligining katta
qiymatini talab etiladi.
Demak, past bosimlarda katoddagi past kuchlanishda boshlanadigan jarayon
asosiy hisoblansa, yuqori bosimlarda esa hajmda
fotoionlanish asosiy rolni
bajaradi.
Avvalo bosimning pasaygan sharoitida razryad mustaqil razryadga
aylanishini ko’rib o’tamiz. Bu holda razryad tashqi ionlashtirgichga bog’liq
bo’lmaydi. Katodda ionlanish faqat musbat ionlar tomonidan amalga oshiriladi.
Buni son jihatidan ifodalovchi parametr sirtiy ionlanish koeffitsienti
bo’lib, bu
qiymat o’rtacha bitta ionning katodga urilishida katoddan urib chiqariladigan
elektronlar sonini bildiradi.
Boshlang’ich ko’chki
S masofani kesib o’tganda unda