Nazorat savollari
1.
Osma, tayanch va o’tuvchi izolyatorlar qaerlarda qo’llaniladi?
2.
Izolyatorning asosiy mexnik xarakteristikalariga nimalar kiradi?
3.
Izolyator uchun bir soatlik sinov yuklamasi nima? U izolyatorning
elektromexanik mustahkamligini qanday qismini tashkil etadi?
4.
Osma izolyatorning tuzilishini tushuntiring.
5.
Havo liniyalarida qanday materiallardan yasalgan izolyatorlar
qo’llaniladi?
6.
Chinni izolyatorning mexanik mustahkamligi nimalarga bog’liq?
Izolyatorning ko’ndalang kesim yuzasi kattalashuvi bilan uning mexnik
musathkamligi qanday o’zgaradi?
7.
Shisha izolyatrlarning asosiy kamchiligi nimadan iborat?
8.
Osma izolyatorlar qanday kuchlanishli havo liniyalarida qo’llaniladi?
109
9.
SHtirli
izolyatorlar
qanday
kuchlanishli
havo
liniyalarida
qo’llaniladi?
3.3. Qattiq, suyuq va kombinatsiyalangan izolyatsiyaning elektr
mustahkamligi
Elektr mashinalari, apparatlari va izolyatorlarining ichki izolyatsiyasi tarkibi
qattiq va suyuq dielektriklardan iborat bo’ladi. Bu dielektriklar yuqori elektr
mustahkamlikka ega. Bu esa izolyatsiya konstruktsiyasini nisbatan kichik
o’lchamlarda bajarishga imkon beradi. Konstruktorlar va texnologlarning kuchi
doimo qo’llanilayotgan dielektriklarning elektr mustahkamligini yangi materiallar
va yangi texnologik jarayonlarni qo’llash hisobiga oshirishga yo’naltirilgan
Ichki izolyatsiyaga qo’yiladigan talablardan biri dielektrik isrof va
o’tkazgich orqali oqayotgan tok ta’sirida ajralayotgan issiqliqni dielektrikdan
tashqi muhitga uzatish hisoblanadi. SHuning uchun qattiq dielektrikning muhim
xarakteristikalaridan biri uning issiqliq o’tkazuvchanligi hisoblanadi. Ko’pgina
elektr qurilmalarida, masalan, transformatorda va moy to’ldirilgan kirishlarda
barcha ajralib chiqayotgan harorat suyuq dielektrikning konvektsiyasi natijasida
tashqi muhitga uzatiladi.
Ichki izolyatsiyaga odatda mexanik yuk ham ta’sir etadi. Masalan, qisqa
tutashuv paytida paydo bo’ladigan va keskin o’sib ketadigan zarbaviy
elektrodrinamik kuchlar. Bu mexanik yukni asosan qattiq dielektriklar ko’taradi,
shuning uchun ular etarli darajada mexanik mustahkamlikka ega bo’lishi kerak.
Ma’lumki, har qanday material gazsimon, suyuq va qattiq holatda bo’lishi
mumkin. Qattiq dielektriklarda, ya’ni umuman qattiq jismlarda atomlar va
molekulalar juda yaqin joylashgan bo’ladi, bu esa uning shaklini saqlanishini
ta’minlaydi. Atomlarning issiqliqdan harakati ularning muvozonat atrofida
tebranishi ko’rinishida namayon bo’ladi. Qattiq dielektriklar kristal va amorf
kurinishda bo’lishi mumkin.
110
Suyuq dielektriklarni qaraydigan bo’lsak ular tabiiy (neftli va kostor moyi)
va sintetik (xlorlashtirilgan uglerodlar va kremniyorganiq suyuqlik) bo’lishi
mumkin.
Hozirgi vaqtda elektr qurilmalari izolyatsiyasida tabiiy suyuq neftli moylar
keng tarqalgan. Ular neftga vakuum ostida qayta ishlov berish jarayonida olinadi
va har xil fraktsiyalarga bo’linib ketadi. Bu fraktsiyalardan biri mazut bo’lib uni
takroran qayta ishlanganda salyarkali distelyant olinadi. Uning tarkibidagi smola,
sulьfat va boshqa zarrali aralashmalarni ajratish uchun avvalo distelyant kuchli
sulьfat kislotasi bilan qayta ishlanib keyinchalik ishqor yordamida neytrallanadi,
keyinchalik esa suv bilan yuviladi va issiq havo purkalib quritiladi.
Yaxshi tozalangan moyning elektr mustahkamligi gazlarning elektr
mustahkamligidan yuqori bo’lib, qattiq dielektriklarning elektr mustahkamligiga
yaqinlashadi. Bir jinsli elektr maydonida elektrodlarga razryadlanish kuchlanishi
qo’yilganda dastlab alohida o’z–o’zidan so’nadigan uchqunlar paydo bo’ladi. Moy
tarkibida gazning mavjudligi va moyning bug’lanishidan razryad bilan isitishda
razryadning rivojlanishiga ko’maklashadigan gazli po’fakchalar paydo bo’ladi.
Kuchlanishni yanada oshirib borsak uchqunning paydo bo’lishi tezlashib
keyinchalik turg’un elektrik teshilish sodir bo’ladi.
Razryadlanish vaqti 1000 mksekundgacha bo’lgan kuchlanish impulslarida
moyning teshilishi faqat elektrik bo’ladi. Razryadlanish vaqti 1000 mksekundan
katta bo’lgan kuchlanish impulslarida dielektrikning elektr mustahkamligiga va
teshilishning rivojlanish xarakteriga moyning ifloslanishi va ho’llanishi katta ta’sir
ko’rsatadi. Moyda namlik uch xil ko’rinishda bo’lishi mumkin: moyda erigan
holatda; emulьsiya ko’rinishida va idish tagida cho’kma ko’rinishida.
Tajriba shuni ko’rsatadiki, molekulyar erigan suv moyning elektr
mustahkamligiga unchalik ta’sir etmaydi. Shu bilan birga moyda emulьsiyalangan
suvning juda kam foizda bo’lishi ham uning elektr mustahkamligini sezilarli
darajada pasaytiradi (3.5- rasm). Buni shu bilan izohlash mumkinki, elektr maydon
111
ta’sirida emulьsiyali suv po’fakchalari qutblanadi va elektr maydon kuch
chiziqlari bo’ylab o’tkazuvchan ko’prik hosil qilib, saflanadi.
3.5- rasm. Atrof muhit temperasturasi 25
0
S va 50 Gts da transformator moyining teshilish
kuchlanishini namlikka bog’liqligi: 1 – tarkibida 50 g/t kontsentatsiyali qattiq birkmalar mavjud
bo’lgan texnik toza moy uchun; 2 –
tarkibida 0,5 g/t kontsentatsiyali qattiq birkmalar mavjud
bo’lgan texnik toza moy uchun
.
Agar moyning tarkibida gigroskopik ifloslanishlar mavjud bo’lsa, razryadlanish
kuchlanishi keskin pasayib ketadi. Bunda qog’oz, karton tolasi, kalavalar
o’tkazuvchan ko’prikning paydo bo’lishini engillashtiradi.
Moyning tarkibida eritilgan suv va suv emulьsiya miqdori chegaralangan.
Moyning tarkibida namlik 0.02% dan ortiq bo’lsa, u idish tagiga cho’kadi.
Cho’kmaning paydo bo’lishi moyning elektr mustahkamligiga unchalik ta’sir
etmasa ham uning izolyatsiyalovchi xususiyatini keskin pasaytirib yuboradi.
Moyning harorati 50 – 60
0
S gacha oshganda uning elektr mustahkamligi
oshib ketadi. Buning sababi harorat ta’sirida emulьsiya erib, molekulyar – eritma
ko’rinishiga kelishidir. Haroratning keyingi oshishi namlikning bug’lanishiga va
buning natijasida moyda suv po’faklarining paydo bo’lishi orqali moyning elektr
mustahkamligini kamayishiga olib keladi (3.6- rasm).
Elektrodlar orasidagi qattiq dielektrik moyda ham xuddi gazdagidek
joylashadi. SHu sababli sirtiy razryadlanishning xususiyati ikkala holatda ham
| 