Yuqori kuchlanish texnikasi

109 
9. 
SHtirli 
izolyatorlar 
qanday 
kuchlanishli 
havo 
liniyalarida 
qo’llaniladi? 
3.3. Qattiq, suyuq va kombinatsiyalangan izolyatsiyaning elektr 
mustahkamligi 
 
Elektr mashinalari, apparatlari va izolyatorlarining ichki izolyatsiyasi tarkibi 
qattiq va suyuq dielektriklardan iborat bo’ladi. Bu dielektriklar yuqori elektr 
mustahkamlikka ega. Bu esa izolyatsiya konstruktsiyasini nisbatan kichik 
o’lchamlarda bajarishga imkon beradi. Konstruktorlar va texnologlarning kuchi 
doimo qo’llanilayotgan dielektriklarning elektr mustahkamligini yangi materiallar 
va yangi texnologik jarayonlarni qo’llash hisobiga oshirishga yo’naltirilgan 
Ichki izolyatsiyaga qo’yiladigan talablardan biri dielektrik isrof va 
o’tkazgich orqali oqayotgan tok ta’sirida ajralayotgan issiqliqni dielektrikdan 
tashqi muhitga uzatish hisoblanadi. SHuning uchun qattiq dielektrikning muhim 
xarakteristikalaridan biri uning issiqliq o’tkazuvchanligi hisoblanadi. Ko’pgina 
elektr qurilmalarida, masalan, transformatorda va moy to’ldirilgan kirishlarda 
barcha ajralib chiqayotgan harorat suyuq dielektrikning konvektsiyasi natijasida 
tashqi muhitga uzatiladi. 
Ichki izolyatsiyaga odatda mexanik yuk ham ta’sir etadi. Masalan, qisqa 
tutashuv paytida paydo bo’ladigan va keskin o’sib ketadigan zarbaviy 
elektrodrinamik kuchlar. Bu mexanik yukni asosan qattiq dielektriklar ko’taradi, 
shuning uchun ular etarli darajada mexanik mustahkamlikka ega bo’lishi kerak. 
Ma’lumki, har qanday material gazsimon, suyuq va qattiq holatda bo’lishi 
mumkin. Qattiq dielektriklarda, ya’ni umuman qattiq jismlarda atomlar va 
molekulalar juda yaqin joylashgan bo’ladi, bu esa uning shaklini saqlanishini 
ta’minlaydi. Atomlarning issiqliqdan harakati ularning muvozonat atrofida 
tebranishi ko’rinishida namayon bo’ladi. Qattiq dielektriklar kristal va amorf 
kurinishda bo’lishi mumkin. 

110 
Suyuq dielektriklarni qaraydigan bo’lsak ular tabiiy (neftli va kostor moyi) 
va sintetik (xlorlashtirilgan uglerodlar va kremniyorganiq suyuqlik) bo’lishi 
mumkin. 
Hozirgi vaqtda elektr qurilmalari izolyatsiyasida tabiiy suyuq neftli moylar 
keng tarqalgan. Ular neftga vakuum ostida qayta ishlov berish jarayonida olinadi 
va har xil fraktsiyalarga bo’linib ketadi. Bu fraktsiyalardan biri mazut bo’lib uni 
takroran qayta ishlanganda salyarkali distelyant olinadi. Uning tarkibidagi smola, 
sulьfat va boshqa zarrali aralashmalarni ajratish uchun avvalo distelyant kuchli 
sulьfat kislotasi bilan qayta ishlanib keyinchalik ishqor yordamida neytrallanadi, 
keyinchalik esa suv bilan yuviladi va issiq havo purkalib quritiladi.
Yaxshi tozalangan moyning elektr mustahkamligi gazlarning elektr 
mustahkamligidan yuqori bo’lib, qattiq dielektriklarning elektr mustahkamligiga 
yaqinlashadi. Bir jinsli elektr maydonida elektrodlarga razryadlanish kuchlanishi 
qo’yilganda dastlab alohida o’z–o’zidan so’nadigan uchqunlar paydo bo’ladi. Moy 
tarkibida gazning mavjudligi va moyning bug’lanishidan razryad bilan isitishda 
razryadning rivojlanishiga ko’maklashadigan gazli po’fakchalar paydo bo’ladi. 
Kuchlanishni yanada oshirib borsak uchqunning paydo bo’lishi tezlashib 
keyinchalik turg’un elektrik teshilish sodir bo’ladi. 
Razryadlanish vaqti 1000 mksekundgacha bo’lgan kuchlanish impulslarida 
moyning teshilishi faqat elektrik bo’ladi. Razryadlanish vaqti 1000 mksekundan 
katta bo’lgan kuchlanish impulslarida dielektrikning elektr mustahkamligiga va 
teshilishning rivojlanish xarakteriga moyning ifloslanishi va ho’llanishi katta ta’sir 
ko’rsatadi. Moyda namlik uch xil ko’rinishda bo’lishi mumkin: moyda erigan 
holatda; emulьsiya ko’rinishida va idish tagida cho’kma ko’rinishida. 
Tajriba shuni ko’rsatadiki, molekulyar erigan suv moyning elektr 
mustahkamligiga unchalik ta’sir etmaydi. Shu bilan birga moyda emulьsiyalangan 
suvning juda kam foizda bo’lishi ham uning elektr mustahkamligini sezilarli 
darajada pasaytiradi (3.5- rasm). Buni shu bilan izohlash mumkinki, elektr maydon 

111 
ta’sirida emulьsiyali suv po’fakchalari qutblanadi va elektr maydon kuch 
chiziqlari bo’ylab o’tkazuvchan ko’prik hosil qilib, saflanadi.
3.5- rasm. Atrof muhit temperasturasi 25
0
S va 50 Gts da transformator moyining teshilish 
kuchlanishini namlikka bog’liqligi: 1 – tarkibida 50 g/t kontsentatsiyali qattiq birkmalar mavjud 
bo’lgan texnik toza moy uchun; 2 –
tarkibida 0,5 g/t kontsentatsiyali qattiq birkmalar mavjud 
bo’lgan texnik toza moy uchun
. 
Agar moyning tarkibida gigroskopik ifloslanishlar mavjud bo’lsa, razryadlanish 
kuchlanishi keskin pasayib ketadi. Bunda qog’oz, karton tolasi, kalavalar 
o’tkazuvchan ko’prikning paydo bo’lishini engillashtiradi. 
Moyning tarkibida eritilgan suv va suv emulьsiya miqdori chegaralangan.
Moyning tarkibida namlik 0.02% dan ortiq bo’lsa, u idish tagiga cho’kadi. 
Cho’kmaning paydo bo’lishi moyning elektr mustahkamligiga unchalik ta’sir 
etmasa ham uning izolyatsiyalovchi xususiyatini keskin pasaytirib yuboradi. 
Moyning harorati 50 – 60
0
S gacha oshganda uning elektr mustahkamligi 
oshib ketadi. Buning sababi harorat ta’sirida emulьsiya erib, molekulyar – eritma 
ko’rinishiga kelishidir. Haroratning keyingi oshishi namlikning bug’lanishiga va 
buning natijasida moyda suv po’faklarining paydo bo’lishi orqali moyning elektr 
mustahkamligini kamayishiga olib keladi (3.6- rasm). 
Elektrodlar orasidagi qattiq dielektrik moyda ham xuddi gazdagidek 
joylashadi. SHu sababli sirtiy razryadlanishning xususiyati ikkala holatda ham 

Download 6,12 Mb.