151
izolyatsiyada shunday razryad paydo bo’ladiki, qachonki BQRning quvvati o’sib
ketishi natijasida moydan gazning ajralib chiqish tezligi, gazning moyda erish
tezligidan yuqori bo’lib izolyatsiyadan turg’un gazli ulanish hosil bo’ladi.
Shunday gazli ulanishlarda KQR rivojlanadi.
Jarayonning KQR bosqichiga o’tishdagi kuchlanish U
kr
kondensator tipidagi
QMI uchun boshlang’ich kuchlanish
U
B
dan 3 – 5 marta oshib ketsada,
xuddi
boshlang’ich kuchlanish kabi izolyatsiyaning qalinligiga bog’liq. Kuchsiz bir jinsli
bo’magan maydonli QMIda
U
B
amalda teshilish kuchlanishiga mos keladi.
Kritik QRning quvvati nisbatan tezkor (minutlar, saotlar ichida) qog’oz
qatlamlarini buzish uchun etarli bo’ladi. Ularning juda qisqa muddatga paydo
bo’lishi ham, masalan o’takuchlanishda izolyatsiyada gazli ulanishlarning hosil
bulishi bilan xavfli, chunki bu GUlarda katta quvvatli QRlar boshlang’ich
kuchlanishdan past kuchlanishlarda ham rivojlanishi mumkin. Ya’ni kuchli KQR
ishchi kuchlanishda ham rivojlanib qisqa
muddat ichida izolyatsiyani
teshilishgacha emirishi mumkin. Shuning uchun QMIning utakuchlanishda va
sinash kuchlanishida ham uzoq muddatga ishlashining asosiy sharti unda KQR
ning rivojlanmasligi hisoblanadi.
Moyli to’siqli izolyatsiyada ham BQR va KQR uchrashi mumkin. Ulardan
birinchisida tuyiladigan zaryad 10
-12
Kldan ortiq bo’lmasdan, bu razryad bevosita
konstruktsiyaning moyli tirqishlarida va gazli ulanishlarda (agar izolyatsiyani
quritish va moy singdirish etarlicha chuqur bo’lmagan vakuumda amalga
oshirilgan bo’lsa) paydo bo’ladi. Qattiq dielektriklar
uchun bunday QR xavfli
emas va unga ishchi kuchlanishda ruxsat etilishi mumkin, chunki ular qattiq
dielektrikni emirish uchun etarli emas. Moyning achishidan paydo bo’ladigan
mahsulot katta xajmda taqsimlanadi.
Tuyiladigan zaryadi 10
-7
Kl bo’lgan KQR izolyatsiya konstruktsiyasidagi
moyli kanalning teshilishi yoki qattiq dielektrik sirti bo’ylab sirpanuvchan razryad
ko’rinishida namoyon bo’ladi. Moyli tusiqli izolyatsiyada KQR paydo bo’lishiga
152
ruxsat etib bo’lmaydi, chunki bunday razryadlar dielektrikning uzoq muddatli
elektrik mustahkamligining pasayiga olib keladi.
Yuqori kuchlanishli elektr qurilmalarining ichki izolyatsiyasini tayyorlash
uchun qo’llaniladigan dielektrik materiallar xona haroratsida inert bo’ladi.
Lekin
ishchi haroratda (60 – 130
0
S) bu materiallarda ximik reaktsiyalar paydo bo’lishi
va keskin tezlashishi mumkin. Bu reaktsiyaning mag’zi juda murakkab bo’lib
izolyatsiya tayyorlanayot-gan materialning ximik tarkibiga, unda mavjud bo’lgan
namligiga va tashqi muhitdan kislorodning kirib kelishiga va bir qancha mboshqa
faktorlarga bog’liq. Bu jarayonning kechishiga izolyatsiya konstruktsiyasiga
kiruvchi o’tkazgich va boshqa materiallar ta’sir ko’rsatadi. Masalan mis
o’tkazgich mineral moylar termooksidlanish jarayoning katalizatori bo’lishi
mumkin.
Xamma holatlarda izolyatsiyada kechayotgan ximik reaktsiyalar asta sekin
izolyatsiya materialarining strukturasining va xossasining o’zgarishiga olib keladi
– oqibat natijada izolyatsiyaning issiqliqdan teshilishiga olib kelishi mumkin.
Ichki izolyatsiyaning issiqliqdan teshilish tezligi haroratga bog’liq bo’lgan
ximik raektsiyaning tezligi quyidagi Arrenius formulasi bo’yicha aniqlaniladi:
kT
W
е
0
,
(3.44)
bu yerda
- ximik reaktsiyaning tezligi (birlik vaqt ichida reaktsiyaga kiradigan
moddaning miqdori);
W
- qaralayotgan reaktsiya uchun aktivlash-tirish
energiyasi;
k –
Bolьtsman doimiysi; T – absalyut harorat. Ma’lumki?
izolyatsiyaning issiqliqdan eskirishi ximik reaktsiya tezligiga teskari proportsional
hisoblanadi. U holda Arrenius formulasidan foydalanib T
1
va T
2
haroratlar uchun
xizmat qilish vaqtining nisbatini aniqlovchi ifodani hosil qilamiz:
2
1
2
2
1
,
(3.45)
153
bu yerda
2
1
,
- izolyatsiyaning T
1
va T
2
haroratlarga mos keladigan xizmat qilish
vaqti;
- issiqliqdan eskirishda haroratning izolyatsiya xizmat qilish vaqtining 2
marta qisqarishiga olib keladigan oshishi.
Ichki izolyatsiya va uning elementlari ekspluatatsiya davrida statik,
o’zgaruvchan va zarbaviy mexanik yuklar ta’siriga uchraydi. Bu yuklar ta’sirida
izolyatsiya materiallarida sekin eskirish kuzatiladi. Eskirishning borlig’i shundan
iborotki, mexanik kuchlangan materialda lokol deffektlarning tartibli paydo
bo’lishi va buning hisobiga materialdagi mikroyoriqlarning asta sekin
kattalashishi kuzatiladi. Mikroyoriqlar soni va o’lchami qandaydir kritik qiymatga
erishganda izolyatsiya materialining butulay emirilishiga olib keladi.
Statik mexanik yuk ta’sirida izolyatsiyaning emirilishigacha xizmat qilish
vaqtini quyidagi formula yordamida aniqlaymiz:
k
W
(
ехр
0
,
(3.46)
bu yerda
W
,
0
va
- materialning mustahkamligini xarakterlaydigan parametrlar;
- yuklanish ta’sirida materialdagi mexanik kuchlanish; T – absalyut harorat.
Izolyatsiyada ho’llanishining paydo bo’lishi uning sirqish qarshiligining
keskin pasayishiga olib keladi, chunki namlikda erigan va yig’ilgan aralashmalar
mavjud. Sirqish qarshiligining pasayishi izolyatsiya materialida dielektrik
isrofning oshishiga olib keladi. Natijada issiqliqdan teshilish kuchlanishi pasayadi.
