U
tesh
,
kV/mm
192
tsientidan izolyatsiyaning kengayish koeffitsienti kattaligi natijasida izolyatsiya
qobiqni surishi tufayli bo’rtishlar paydo bo’ladi. Kabelning sovushida esa bo’rtgan
joylarda hosil bo’ladigan bo’shliq asta sekin izolyatsiyadan ajraladigan gaz bilan
to’lishi natijasida gazli ulanishlar-ning paydo bo’lishiga olib keladi.
Bu gazli ulanishlarda elektr maydon kuchlanganligi o’sib ketishiga sabab
gazli muhitning elektr mustahkamligini qattiq dielektriknikiga nisbatan pastligi
hisoblanadi. Shuning uchun gazli ulanishlarda ionlanish jarayoni qattiq
dielektrikka nisbatan ertaroq boshlanadi va uni o’rab turgan dielektriklarga
mexanik, elektrik va ximik ta’sir ko’rsatadi. Noqulay sharoitlarda esa
izolyatsiyada deffektning sekin rivojlanishiga va oqibat natijada izolyatsiyaning
teshilishiga olib keladi. Bu jarayonga ionlashishdan teshilish deyiladi.
Gazli ulanishda ionlashish jarayonini tushintirish uchun 4.14- rasmda
keltirilgan izolyatsiyaning almashtirish sxemasidan foydalanamiz. Bu sxemada S
1
gazli ulanishning sig’imi, u dielektrikning qolgan qismining gazli pufak ostidagi
qalinligining sig’imi S
2
bilan ketma ket ulangan. Dielektrikning asosiy massasini
sig’imi
2
1
2
1
С
С
С
С
С
. Gazli ulanishdagi razryad S
1
sig’im bilan parallel ulangan
uchqun oralig’i (UO) bilan imitatsiya qilingan. UO teshilmaganda
0
U
o’zgaruvchan kuchlanish S
1
va S
2
sig’imlar qiymatlariga teskari proportsional
taqsimlanadi.
4.14- rasm. O’zgaruvchan kuchlanishda gazli ulanishli izolyatsiyaning almashtirish sxemasi.
UO
193
Faraz qilaylik kuchlanishning
tesh
E
qiymatida UO teshiladi va sig’imda
kuchlanishning kesilishi sodir bo’lishi tufayli kuchlanish qandaydir qoldiq
kuchlanishgacha pasayadi. Oqibatda sig’im C
2
ning qiymati kichikligi, uchqun
oralig’ida tokning kamligidan uchqun yoyli razryadga o’tmasdan so’nadi. Uchqun
oralig’idagi kuchlanish teshilish kuchlanishiga tenglashsa unda yangidan teshilish
paydo bo’ladi va bu jarayon shu tarzda davom etadti.
Kuchlanishning har bir kesilishida
tesh
U
C
Q
1
ga teng zaryad neytral-
lashadi. Bu kuchlanishning C
1
sig’imda sakrab kamayishiga olib keladi
1
2
2
C
Q
С
С
U
C
C
C
U
0
2
tesh
,
(4.32)
bu yerda C
0
– dielektrikning umumiy sig’imi.
Bizga C
1
va C
2
sig’imlar noma’lum, shuning uchun jarayonni xarakterlash
uchun ionlashishning tuyuladigan intensivligi degan qiymatni kiritamiz:
1
2
0
C
C
Q
Q
.
(4.33)
Bu ifodani e’tiborga olib, quyidagi formulani hosil qilamiz:
0
0
0
U
С
Q
.
(4.34)
Ionlashish jarayonida izolyatsiyaning teshilishi qog’ozli–moyli va moyli–
to’siqli izolyatsiyaga mansub. Gazli ulanish izolyatsiyada uni tayyorlash davrida
yoki izolyatsiyadagi qoldiq namlikning qizishi yoki boshqa aralashma-larning
ta’sirida paydo bo’lishi mumkin. Razryad paytida gazli ulanishda ajralayotgan
issikliq moyning parchalanishiga va yangi pufaklarning paydo bo’lishitga olib
keladi. Agar bu jarayonni mikroskopik tekshiradigan bo’lsak u moyning
qaynashiga o’xshash.
Kabelda issiqliqning ajralishi kabelning o’tkazgichida aktiv quvvat isrofi va
uning izolyatsiyasida bo’layotgan dielektrik isrof natijasida paydo bo’ladi.
Kuchlanishi 35 kV gacha kabellarda dielektrik isrof umumiy isrofning uncha
sezilarli bo’lmagan qismini tashkil etsa yuqori va o’tayuqori kuchlanishli
kabellarda esa dielektrik isrof o’tkazgichda bo’layot-gan isrofga teng va undan
194
ham oshishi mumkin. Misol uchun kuchlanishi 400 kV bo’lgan kabelda tangaens
yo’qotish burchagi
003
.
0
tg
bo’lsa dielektrik isrof taxminan kabelning
o’tkazgichida bo’layotgan isrofga teng bo’ladi. Isrofning biroz qismi bir fazali
kabellarda uning metall qobig’ida va kabel moy yoki gaz to’ldirilgan po’lat quvur
joylashtirilganda esa quvur devorida bo’ladi.
Kabel izolyatsiyasining yuqori harorotgacha qizishida uning tezroq
eskirishiga olib kelishi mumkin. Qovushqoq moy singdirilgan kabellarda esa
temperaturaning ko’tarilishi unga singdirilgan moyning qurishiga va natijada
kabelning ionlashish teshilishiga bo’lgan elektrik mustahkamli-gining sezilarli
darajada pasaytiradi. SHuning uchun ham qovushqoq moy singdirilgan kabelning
ishlash tkmperaturasi nisbatan past bo’ladi. Moy va gaz to’ldirilgan kabellarda va
shu bilan birga bosim ostida moy va gaz to’ldirilgan po’lat quvurda
joylashtirilgan kabellarda termik eskirishga eng moyil element bu kabel qog’ozi
hisoblanadi.
Kabel izolyatsiyasining xizmat qilish vaqtini ko’paytirish uchun
temperaturaviy rejimini yaxshilash maqsadida uning tabiiy sovushini ta’minlan
uchun kabelning yotqizilishiga katta e’tibor beriladi. Bu maqsadda kabellar ayrim
xollarda kabel kanalida suvga cho’ktiriladi. Po’lat quvurlarda joylashtirilgan
kabellarning xizmat qilish vaqtini oshirish va uning eskirishini sekinlashtirish
uchun temperatura rejimini ta’minlash uchun moy tsirkulyatsilash natijasida
erishiladi.
Quvvati 800–1000 MVt bulgan generator bloklarini va transfor-motorni
kabel orqali ulashda juda katta o’tkazuvchanlik qobiliyatli kabellarni qo’llash
tavsiya etiladi. Bunday kabellarni tayyorlash uchun ichki suv bilan sovutish qabul
qilinadi, uning uchun tok o’tkazuvchi paylarda germetik suv kanalari qoldiriladi.
Kabellarni ekspluatatsiya qilish davrida u ishchi kuchlanish, kommutatsiya
o’takuchlanishga, agar kabel liniyasi HEUL bilan shinalar orqali ulansa atmosfera
impuls o’takuchlanish ta’siriga uchraydi. Kabel izolyatsiyasining sathi ularning
195
sinash kuchlanishi orqali beriladi. Kabellar izolyatsiyasini tipik sinashda kabelga
sanoat chastotasidagi kuchlanish va kuchlanish impulsi qo’yiladi.
Kabel izolyatsiyasini nazorat tekshirishlarda kabel namunasining elektrik
mustahkamligi kabel izolyatsiyasiga oshirilgan o’zgarmas tok kuchlanishi qo’yilib
tekshiriladi. O’zgarmas tok kuchlanishidagi tekshirish kuchlanishi 5 U
fI
teng deb
olinsa gaz singdirilgan kabellar uchun esa (3,5 – 4,5) U
fI
ga teng. Kabellar uchun
sinash kuchlanishini quyidagi ifoda bo’yicha aniqlashimiz mumkin:
8)U
(7
U
sin
.
(4.35)
Kabel izolyatsiyasida mineral moylardan tashqari yuqori elektrik
mustahkamlikka ega bo’lgan inert gazlar ham qo’llaniladi. Bu yuqori molekulyarli
gazlarning yuqori elektrik mustahkamligi ularni kabel izolyatsiyasi ko’rinishida
qo’llaganimizda kabellarda ionlanish boshlanish kuchlanishini, ya’ni uning
teshilish kuchlanishini keskin oshiradi.
| 