212
5.2. Elektr mashinalari izolyatsiyasining turlari va konstruktsiyalari
Keyingi paytlarda har xil izolyatsiya materiallarni yaratishda erishilgan
yutuqlar ularni elektr mashina izolyatsiyasida qo’llash
hisobiga samaradorlikni
oshirishni ta’minlamoqda. Sintetik izolyatsiyaning birinchi varianti nominal
kuchlanishi 11 kVgacha bo’lgan mashinalarda qo’llanilgan. Bu izolyatsiyaning
tarkibi epoksid smolasi shimdirilgan shishalentadan iborat. Bu variantda slyuda
shishalenta bilan, asfalьt –
moy loki esa, suyuq eposid smolasi bilan
almashtirilgan. Bu suyuq epoksidga yarimefirlar (ftalь va malina kislotalari)
aralashtirilganda qotib monolit izolyatsiya hosil qiladi. Uning dielektrik
xarakteristikasi quyidagicha:
%
tg
10
, elektr maydon kuchlanganligi 20 kV/mm.
Bu
smolaning
dielektrik
xarakteristikasini
asfalьt-bitum
lokniki
bilan
solishtirganimizda unikidan past emasligini ko’ramiz.
Sintetik izolyatsiyaning ikkinchi varianti kuchlanishi 3,3-6,6 kV bo’lgan
mashinalarda qo’llaniladigan va elimlovchi tarkibi eskopon bo’lgan shishalenta
hisoblanadi. Eskopon – kauchikka termik qayta
ishlov berishdan olinadigan
mahsulotdir. U shisha tola bilan birgalikda ishlatilganda monolit massani hosil
qilib, mexanik kuch ta’siriga juda chidamli bo’ladi. Bu izolyatsiyaning asosiy
kamchiligi tojlanishga chidamsizligidir.
Hozirgi vaqtda generatorlarni tayyorlashda faqat termoreaktiv izolyatsiya
qo’llanilmoqda. Bu izolyatsiya boshqalarga
qaraganda yuqori mexanik
mustahkamlikka ega, yuqori haroratda ham yumshamasligi izolyatsiyani ishlab
chiqarishda uni bir nechta marta kampaundlashga extiyoj qoldirmaydi. Bundan
tashqari bu izolyatsiyaning ruxsat etilgan ishlash temperaturasi 120
0
gacha
hisoblanadi. Termoreaktiv izolyatsiya uni tayyorlashda qo’llaniladigan
komponentlar – oquvchan neftli bitum va lokning asosida hosil qilingan kompozit
o’rniga asosan epoksid, yarimefir bo’tqalari yoki ikkalasining kompozisatsiyasi
o’rniga termo qayta ishlov berishda polimerlashgandan keyin judda qattiq holatga
keladigan, yumshamaydigan, mustahkam, amalda erimaydigan ko’rinishga keladi.
213
Elektr mashinalarida foydalaniluvchi izolyatsiyaning
yana bir turi - slyuda
qog’ozi va termoaktiv smoladan tashkil topgan kompozitsiyadir. Bunda slyuda
qog’oz o’ralgandan keyin sektsiya termokameraga joylashtirilib, termoreaktiv
smola singdiriladi. Bu holda smola monolit holatiga o’tadi va presslanganidan
keyin sektsiyaning aniq o’lchamini oladi. Bu turdagi izolyatsiyaga "termolistik"
deyiladi.
Termoreaktiv izolyatsiyaning asfalьt - slyudaga
nisbatan afzalligi uning
issiqliqdan kengayish koeffitsientini juda kichikligi sababli termik deformatsiyaga
uchramasligi hisoblanadi.
Mashinaning ishchi temperaturasida bog’lovchining yuqori mexanik
mustahkamligi va bu izolyatsiyani tayyorlash texnologiyasining xususiyati
izolyatsiyani
ishlab
chiqarishda
mexanik
shikastlanishining
extimolini
kamaytirish, slyudaning o’rniga arzonroq va uncha defitsit bo’lmagan, ammo
mexanik mustahkamligi uncha yuqori bo’lmagan slyudanitni qo’llashga imkon
beradi. Slyudanit ishlab chiqarish chiqindilaridan tayyorlanadi.
Slyudanit juda mayda bo’lgan slyudaning ko’plab tangalaridan tashkil topib,
qalinligi bo’yicha bir nechta qatlamlardan iborat bo’ladi.
SHuning uchun ham
slyudanit qalinligi bo’yicha bir jinsli bo’lib, mikalent va mikofoliyga nisbatan
katta elektrik mustahkamlikka ega. Mikalent izolyatsiyada bir slyuda varag’ida
ba’zi joylarida bir nechta qatlamlar mavjud bo’ladi.
Statorning pazlariga sterjen o’rnatilganidan so’ng u o’zining ishchi holatini
egallaydi. Bunda yuklanish darajasiga bog’liq holda izolyatsiya uzinasiga uchta
qismga bo’linadi: paz qismi, sterjenning fazadan chiqish qismi va chulg’amning
peshona qismi.
