214
kuchi mis sterjenning burchaklarida bo’lib pazdagi izolyatsiya juda notekis
yuklanadi.
Bo’ylama izolyatsiyada maydon kuchlanganligining maksimal qiymati mis
sterjenning
burchaklarida
bo’lib, izolyatsiya hajmi bo’yicha maydon
kuchlanganligi notekis bo’ladi. Pazdagi elektr
maydonini tekislash elektr
maydonning notekislik darajasi
K bilan xarakterlanadi va u pazdagi maksimal
elektr maydon kuchlanganligining bir jinsli maydon kuchlanganligiga nisbati bilan
aniqlaniladi
K
E
E
M
0
. Elektr maydonining notekisligi yassilanish qirrasining
radiusiga bog’liq.
Stator pazidagi elektr maydon kuchlanganligini tekislash yuqorida
keltirilgan notekislik koeffitsienti bo’yicha amalga oshiriladi.
Paz elektr
maydonining notekisligi mis sterjen qovurg’asining aylanaga yaqinlashish
radiusiga bog’liq. 5.2- rasmdan ko’rinadiki, sterjen qirralarining o’tmaslashishi
bilan elektr maydonining notekisligi keskin kamayadi. O’tmaslashish radiusining
0 dan 0,5h gacha o’zgarishida notekislik keskin o’zgarib, keyinchalik esa juda
sekin o’zgaradi (Bu yerda h- izolyatsiyaning qalinligi).
Generator statorining kuchlanishini 30 kV va undan yuqori ko’tarish
uchun izolyatsiyaning qalinligini yoki tok bo’yicha yuklanishni kamaytirish zarur.
Birinchisida izolyatsiyaning o’lchami va massasi oshib ketsa,
ikkinchisi misning
kamayishiga olib keladi.
Generator nominal kuchlanishini oshirishga izolyatsiyaning yangi
turlarini, mukammallashgan sovitish sistemasini va yangi izolyatsiya materiallarini
qo’llash orqali erishish mumkin.
216
Bu grafikdagi 1 – egri chiziq hozirgi zamonoviy kampoundlangan
izolyatsiyaga mansub; 2 – egri chiziq yangi tipdagi termoreaktiv izolyatsiya
uchun.
Tajriba ko’rsatadiki, yangi izolyatsiyaga o’tish natijasida izolyatsiyaning
tekis qismida elektr maydon kuchlanganligi 2,5 – 3,0 dan 3,0 – 4,0 kV/mm gacha
oshadi. Agar sterjenning qovurg’asini 0,5 mm egrilik radiusi bo’yicha
o’tmaslashtirganimizda elektr maydon kuchlanganligi 10,5 kV/mm gacha oshadi.
Chulg’am sterjenlarining pazdan (pazdan) chiqish
joyida qirralar effekti
mavjud bo’lib u sterjenning qattiq izolyatsiyasi ichida va sterjenni o’rab turgan
izolyatsiyalovchi muhitda ham (havo yoki vodorod) elektr maydon
kuchlanganligining oshirilgan qiymatining kuzatilishiga olib keladi. Agar bunga
nisbatan maydoni kuchsizlantirish bo’yicha choralar qo’llanilmasa havoda yoki
vodorodda asta-sekin izolyatsiyani emiruvchi tojlanish razryadi paydo bo’ladi.
Tojlanish effektini bartaraf etish sterjen izolyatsiyasining
qismidagi sirt
bo’ylab elektrik potentsialьning sekin silliq taqsimla-nishini ta’minlash talab
etiladi. Bunda elektr maydon kuchlanganligining tashkil etuvchilari sirt bo’ylab
xavoning yoki vodorodning ionlanish jarayoni uchun kerak bo’lgan kritik maydon
kuchlanganligidan kichik bo’lishi kerak (2 kV/mm dan kichik). Hozirgi vaqtda
sterjenning pazdan chiqish qismida elektr maydonini tekislash uchun
izolyatsiyaning sirtida potentsialni rostlashning ikkita usuli qo’llaniladi:
izolyatsiya sirtini yarim o’tkazgichli qoplama bilan qoplash; sig’imiy usul bo’lib,
izolyatsiyaning butun qalinligi bo’yicha o’tkazgich va yarimo’tkazgichdan
prokladkalar – yordamida ekranlash qo’llaniladi.
Eng oson va amalga oshirish sodda va keng tarqalgan tojlanitshga qarshi
usul bu maxsus ishlab chiqilgan izolyatsiyaning
peshona va pazdan chiqish
qismini yarimo’tkazgichli qatlam bilan qoplash hisoblanadi. Izolyatsiyaning sirti
bo’ylab potentsialьni tekis taqsimlash uchun yarim o’tkazgichli qatlam qo’laniladi,
shuni esda tutish lozimki qatlamning izolyatsiya bo’ylab sirtiy qarshiligi
qoplamaga oqayotgan tokning zichligiga teskari proportsional bo’ladi
217
Aylanuvchi elektr mashinalarining izolyatsiyasining teshilishi bu asosan,
izolyatsiyada sodir bo’ladigan ionlashish jarayonning mahsulidir. CHunki sanoat
chastotasida issiqliqdan teshilish deyarli uchramaydi.
Teshilish kuchlanishining qiymati asosan sektsiya
ustida olib borila-digan
tajriba asosida topiladi. Teshilish kuchlanishi slyuda qatlamining shakli va uning
qalinligiga bog’liq.
Qoplama qatlamining nisbiy qarshiligini o’zgartirish hisobiga maksimal
maydon kuchlanganligini rostlash mumkin. Bundan tashqari qoplovchi qatlam
uzunligi potentsial tushishi uchun etarlicha bo’lishi kerak. Har xil nisbiy
qarshilikka ega bo’lgan ikki pog’onali qatlamni qo’llash kuchlanishning
taqsimlanishini yaxshilaydi.
Ikki pog’onali o’tkazuvchan qoplovchi qatlam har xil sirt qarshiligiga ega
bo’lgan moyli–kulli lokni qo’llash orqali hosil qilinadi.
Bu massa lokka grafit
kulini qo’shish bilan olinadi. Qabul qilingan terminga ko’ra sirt qarshiligi katta
bo’lgan lokka "pazdagi" sirt qarshiligi kichik bo’lganiga esa "yuza" loki deyiladi.
Pazlar chetidagi maydon kuchlanganligini kamaytirishning yana bir usuli
xuddi kondensatorlardagidek yarim o’tkazuvchan qoplama to’siq qo’llashdir.
Ekran
uzunligini
o’zgartirish
orqali
izolyatsiya
bo’ylab
maydon
kuchlanganligining taqsimlanishini tekislash mumkin. Lekin bu usul murakkab va
narxi qimmatliligi sababli amalda qo’llanilmaydi.
Izolyatsiyani kuchlanish impulsiga tekshirish uchun elektr mashinalari
chulg’amlarida kechadigan o’tish jarayonini o’rganish zarur. Aylanuvchi
mashinalar
chulg’amlarida
kechadigan
o’tish
jarayonini tahlil qilish
transformatordagiga nisbatan ancha murakkab hisoblanadi. Ikkinchi darajali
detallarni e’tiborga olmasak elektr mashinalaridagi o’tish jarayonini ma’lum
uzunlikdagi liniyada kechadigan to’lqin jarayoni bilan bilan taqqoslash mumkin.
Bu holatda chulg’amning to’lqin xususiyatini uchta parametr – to’lqin qarshiligi
Z,
to’lqinning tarqalish tezligi
va so’nish koeffitsienti
bilan xarakterlash
mumkin:
