—jam oadoshlarning o ‘zlari tanlagan sport turiga mehr qo'yishi, umu­

o ‘rinlarni q o ‘lga kiritdilar. Q isqa 12 yil ichida 0 ‘zb ek isto n d an ju d a
k o ‘p m ahoratli sp o rtch ilar yetishib chiqdi. Bu, alb atta, o ‘z - o ‘z id a n
b o 'lg an em as, buning za m in id a o ‘zbek xalqining tarixiy ta ra q q iy o ti, 
yuqori darajadagi m adaniyati, kuragi yeiga tegm agan pahlavonlari ta jri- 
basi va ch u q u r to m ir o tgan m illiy a n ’an a la rin in g t a ’siri bor.
T abiiyki, sportchi o ‘qish va m ashq lar, m usobaqaga tay y o rg a rlik
davom ida o ‘z faoliyati t o ‘g ‘risida m ustaqil fikr yuritishga o d a tla n a d i. 
S hu tarzd a ularda m usobaqada ishtirok etish davriga q ad a r o ‘ziga xos 
alo h id a xarakter sifatlari tark ib topadi. S p o rtch id a kekkayish, o ‘zin i 
raqibidan ustun q o ‘yish, m aqtanchoqlik kabi salbiy harakatlarning o ldini 
olish; ularda sport etikasiga rioya qilish, m aqsadga intiluvchanlik, irod ani 
c h in iq tirish , b ard o sh lilik kabi sifatlarn i riv o jlan tirish ; jip s la s h g a n , 
m ustahkam birlashgan jam o ad a g i har b ir spo rtch in in g o ‘z fikriga ega 
b o ‘lish i b a ro b a rid a b o s h q a la r n in g fik rig a e ’tib o r li b o ‘lish k a b i 
um um insoniy ham da shaxsiy irodaviy sifatlarni yanada tako m illash tirish 
sport jam oalari va ja m o a la rid a yanada sam araliroq am alga o sh irilad i. 
B iro q b a ’zi ja m o a la rd a a y rim s p o rtc h ila r h a y o tiy ta jrib a la r in in g
yetishm asligi natijasida q o ‘p o l, noxush h o latlarn i vujudga k eltirad ilar: 
arzim agan ko‘ngilsizlik bois oddiy axloq-odob qoidalariga rioya q ilm ay , 
to m o sh ab in la r yoki raqibiga nisbatan h urm atsizlik qiladi; arz im a g a n
is h d a n te z ja h li c h iq ib , q o ‘p o l g a p ira d i; a y rim s p o r tc h ila r esa
m ashg‘ulotlarga befarq q arash ad i, o ‘z faoliyatini va x a tti-h a ra k a tin i 
n az o rat qilishda m as’uliyatsizlik qiladi, m u rab b iy n in g m aslah at va 
nasihatlarini nazar-pisand qilm aydi. S portchilar xulq-atvoridagi bu kabi 
salbiy jih a tla r sport to ‘garaklarida yoki sp o rt jam o alarid a sh ak llan g an
boMishi ham m um kin. D e m a k , sport ja m o a la rid a spo rtchilarga faqat 
b ir tom onlam a tarbiya berm asligim iz lozim . B a’zi b ir m urabbiylar qaysi 
bir sportchi m usobaqada ketm a-ket mag‘lubiyatga uchrasa, unga kam roq
e ’tib o r beradigan b o 'lad i. O qib atd a sp o rtch id a m urabbiyga, ja m o a s i- 
g a, te n g d o sh la rig a ish o n c h siz lik paydo b o ‘ladi. Bu is h o n c h siz lik
natijasida sportchi o ‘zini kam sitilgan his etadi va un d a salbiy sifatlar 
yanada rivojlana boshlaydi. S huning u ch u n m urabbiy h a r bir sh o g ir- 
diga shaxs sifatida qarashi lozim . Agar m urabbiy sportchilardag i k am - 
chiliklarni tuzatishda yordam berm asa, ularga o ‘z farzandidek q a ra - 
m asa, qiyin sharoitlardan chiqib ketishda yordam berish usullarini b il- 
m asa, jam o ad a noxush h o latlar paydo b o ‘lib, jam o a o ‘z oldiga q o ‘ygan 
vazifani bajara olm ay qoladi. B unday m urabbiylar haqiqiy tarb iy a ch i 
b o ‘la olm aydi.

S p o rtch in in g barkam olligi shaxsiy va ijtimoiy m u no sabatlarda yu- 
zaga keladi. Shu bois m urabbiy o ‘z shogirdlariga faqat o ‘zi to ‘g‘risidagina 
em as, balki jam o ad o sh lari haqida ham o‘ylashni, ularga g ‘a m x o ‘rlik 
qilishni o ‘rgatsa, bunday sport jam oalaridagi m unosabatlar shu nch alik 
y u q o ri, ja m o a a ’zolarining ijtim oiy dunyoqarashi, hayoti shu nch alik 
go 'z al va chiroyli b o ‘ladi, m a ’naviy-ruhiy sifatlari kamol topadi. H aqiqiy 
sp o rtch i o ‘zini ja m o a n in g uzviy b ir qismi sifatida his qiladi, o ‘sha 
ja m o a n in g talab larig a ito at qilad i, shu bilan birgalikda ja m o a n in g
m aq sad la rin i am alga oshirish u ch u n qayg‘uradi.
S p o rt ja m o a la r id a s p o rtc h ila r n i m ashg‘ulot va m u so b aq ala rg a 
jism oniy va ruhiy jih a td a n tayyorlashda o‘zaro ijobiy m unosabatlarni 
rivojlantirish g ‘alabaning bosh om ilidir. Ijobiy m uhit yaratilgan jam o alar 
sp o rtch ilari ja m o a g ‘alabasi u ch u n b o r kuch va im koniyatlarini safarbar 
qilishga tay y o r b o ‘lishadi. Biroq sport am aliyotidan m a’lum ki, b a ’zi 
«tad b irk o r qitm ir» m urabbiylar g ‘irrom lik yo‘li bilan bo ‘lsa-da, g'alab a 
qilishga, h atto k i, sport jam o asi rahbarlari yoki m usobaqa hakam larini 
«bir y o ‘lini qilib, ko ‘nglini ovlash» darajasigacha yetib boradilar. Bunday 
п о р о к , o so n , m ehnatsiz y o ‘l bilan g ‘alaba qilishga odatlanib qolgan 
ja m o a la r spo rtni rivojlantirishga to ‘sqinlik qiluvchi g 'irro m lard ir. H ar 
b ir sport tu ri yoshlardan halollikni, to ‘g ‘rilikni, adolatni talab qiladigan 
faoliyat hisoblanadi. G ‘irrom lik, firibgarlik yo ‘li bilan g'alab a qilgan 
sport ja m o a la ri, bun d ay noxush holatlarga yo ‘l q o ‘ygan m urabbiylar, 
h ak a m la r el-y u rt isho n ch id an m ah ru m b o ‘ladilar.
M u ra b b iy o ‘z in in g ja m o a s id a g i jism o n iy ta y y o rg a rlik , ru h iy - 
m a ’naviy h o la t t o ‘g‘risida tegishli a n iq m a’lu m otlarg a ega b o ‘lishdan 
ta s h q a ri, ja m o a a ’z o la rin in g m u stah k am m a ’n av iy -ru h iy b irlig in i 
t a ’m in la sh i, bu h aq d a an iq m a ’lu m o t va bilim larga ega b o ‘lishi lozim . 
Ja m o a d a h a r bir o ‘yinchining m aqsadi jam oaning um um iy m aqsadidan 
kelib c h iq q a n taq d ird a g in a asosiy m aqsadga — g ‘alabaga erishish oson 
k e c h a d i, ja m o a sp o rtc h ila ri shu ja m o a a ’zosi ekanligi bilan faxrlanib 
yu rish ad i. G ‘alabaga m u stah k am ishonch ru h id a birlashgan ja m o a
o ‘z tark ib ig a k o 'p g in a yan g id an yangi sportchilarn i jalb qiladi. B iroq 
ja m o a sp o rtc h ila ri o ‘rtasid a o ‘zaro ijobiy m u n o sab atlarn in g buzilishi 
natijasid a paydo b o ‘ladigan noxush hodisalar sportch ilard a tu rli salbiy 
ruh iy h o la tla rn i vujudga k eltiradi. Ju m lad an , ja m o a a ’zo larid a b ir- 
biriga ishonchsizlik, b ir-b irin in g faoliyatidan qoniqm aslik, adolatsizlik, 
tartib sizlik kabi salbiy m u n o sa b a tla r paydo b o ‘ladi. A gar m urabbiy 
yoki ja m o a psixologi o ‘ta b ilim d o n lik va u stam on lik bilan ja m o a

a 'z o la rig a xalaqit b e ra y o tg a n salbiy h issiy o tlarn i b a r ta r a f q ilm a sa , 
ja m o a sp o rtch ilari k e tm a -k e t m ag ‘lubiyatga u c h ray v erad i, o ‘y in n in g
sifati pasayib ketadi. N a tija d a sp o rtc h ila r ja m o a d a g i m a ’n a v iy -ru h iy
m unosab atlarning nosog‘lom ligi bois, boshqa jam o alarg a o ‘tib k etishg a 
m ajb u r boMishadi.
S port faoliyatida s p o rtc h ila r o ‘zaro m u n o sab atd a b o ‘lib, o ‘quv, 
jis m o n iy m a s h g 'u lo tla r va m u s o b a q a la r ja r a y o n id a o ‘z l a r i n in g
harak atlari, ruhiy im koniyatlari, irodaviy sifatlarini ang lab b o rad ilar. 
U lar o ‘z im koniyatlarini hisobga olib, jam o a bilan birgalikda bajaradigan 
ishlarini rejalashtiradilar. Y akka tartibdagi sp o rt tu rla rid a , ju m la d a n , 
kurash, yengil atletika, p arash u td an sakrash kabilarda m u sobaqa paytida 
sportchilar bir-birlari bilan aniq b ir qoidalar asosida o ‘zaro m u n o sab atd a 
b o ‘lishsa, jam oa b o ‘lib o ‘ynalad ig an sport tu rla rid a esa m a ’n av iy -ru h iy
q o n u n iy a tla r asosida o ‘z a ro m u n o sa b a td a , h a m k o rlik d a b o ‘lad ilar. 
Jam oadagi m a’naviy-ruhiy m u h it ja m o a n in g birligiga, h am jih atlig ig a , 
d o ‘stligiga, ja m o a a ’z o la rin in g g ‘alabaga b o 'lg a n in tilu v ch a n lig ig a , 
m urabbiy bilan sp o rtch ilar o ‘rtasidagi o ‘za ro m uno sab atlarg a bogMiq 
b o ‘ladi.
H ozirgi kunda ijtim oiy psixologiya tu rli sport g u ru h la ri, ja m o a , 
sport t o ‘garaklari, sport q o ‘m italarid ag i o ‘z a ro m u n o sab atlar va o ‘z a ro
m u lo q o tla r t a ’sirini h a r xil ( o ‘nlab) psixologik u slu b lar y o rd a m id a
o ‘rganib kelm oqda. Ja m o a , s p o rtc h ila r b rig ad asi, sp ort sin flari, sp o rt 
o ‘quv g u ru h i, b o lalar va o ‘s m irla r sp o rt m ak tab lari k ich ik g u ru h la r 
hiso b lan ad i. K ichik g u ru h sp o rtc h ila ri k o ‘p in c h a o ‘za ro y u z m a -y u z
m u lo q o td a b o ‘la d ila r. S p o r tc h ila r n i g u r u h la r d a m a s h g ‘u lo t va 
m usobaqalarga jism o n iy va ru h iy jih a td a n tay y o rlash d a o ‘z a ro ijobiy 
m unosabatlarni rivojlantirish ularning m a ’naviy-ruhiy sifatlarini kam ol 
to p tirish d a m uhim o ‘rin tu tad i. 0 ‘zaro ijobiy m u n o sab atlar g u ru h lard a 
turli h olatlarda paydo b o ‘ladigan noxush h o latlarn i, qayg‘u -h a sra tla rn i 
va boshqa hissiy k e c h in m a la rn i b a rta ra f qilishda y o rd am b erad i. S p o rt 
jam oalaridag i o ‘zaro m u n o sab atlarn i o ‘rg a n ish d a « S o tsio m etriy a» va 
K .T om asn ing «H am ko rlik» uslu b larid an foydalanish yaxshi n a tija la r 
b e r is h i ilm iy is b o tla n g a n . S p o rt s o h a s id a is h la y o tg a n h a r b ir
am aliy o tch i, psixolog, o ‘q itu v ch i va m u rab b iy lar u ch u n so tsio m e triy a
u s lu b id a n fo y d a la n ish ilm iy - t a d q iq o t la r d a , sp o rt m a s h q la ri va 
m u s o b a q a la r j a r a y o n id a , j a m o a n i b o s h q a r is h d a , s p o r t c h i l a r n i
m u stah k am bir jam o ag a a y lan tirish d a, g u ru h lard ag i s p o rtc h ila rn in g
ijtim oiy-psixologik holatini o ‘rganishda ju d a q o ‘l keladi. S otsio m etriya

o ‘ziga xos m ezo n , oMchov b o ‘lib, u, asosan, savollardan iboratdir. 
M a z k u r
u s lu b n in g a s o s iy v a z ifa si ja m o a
a ’z o la r i 
o ‘z a r o
m u n o sa b a tla rin in g xususiyatlarini aniqlashdan iborat. B unda ikki xil 
rasm iy va n o rasm iy oMchov tavsiya etiladi. R asm iy oMchov yordam ida 
ja m o a s p o rtc h ila r i o ‘za ro m u n o s a b a tla rin in g x u su siy a tla ri, sp o rt 
faoliyatiga aloqasi boMgan sp o rtc h ila r o ‘zaro m uno sab atlarin in g t a ’siri 
a n iq la n a d i; g u ru h va ja m o a la rn in g m aqsad va vazifalari belgilanad i, 
u la rn in g q an d a y bajarilishi t o ‘g ‘risida k o 'rsa tm a la r o linadi. M asalan, 
«Siz k im la r b ilan b ir g u ru h d a o ‘qishni xohlaysiz?», «Siz b ir sport 
t o ‘g a ra g id a k im la r b ila n m a sh q q ilish n i x o h la r e d in g iz ? » , «Siz 
jam o an g izd a n kim larn i kap itan yoki guruh sardori etib saylagan b o ‘lar 
edingiz?» kabi sav o llar y o rd a m id a jam oadagi va jam o ad a g i o ‘zaro 
m u n o sab atlarn i o ‘rganish m um kin. Sotsiom etriya uslubining norasm iy 
m e z o n i d a n ( o ‘l c h o v i d a n ) f o y d a la n ib , j a m o a d a s h a x s la r a r o
m u n o sa b a tla r ularg a h ec h q an d a y m ajburiyat y u k latilm ag ani h o ld a 
o ‘rg aniladi. J a m o a d a sp o rtch ilarn in g o ‘zaro m a ’n aviy -ru h iy yaqinligi, 
b ir - b ir ig a a n iq h issiy m u n o s a b a td a boM ishi va b ir-b irig a t a ’sir 
k o 'r s a t is h i k a b i h o la t la r ta h lil e tila d i. Bu ja r a y o n d a q u y id a g i 
sa v o lla rd a n foyd alan ish tavsiya etiladi: «Siz b o ‘sh v aq tin gizni kim lar 
b ila n o ‘tk a z i s h n i x o h la r e d in g iz ? » , « S iz tu g ‘ilg a n k u n in g iz n i 
n is h o n la s h d a k im la rn i m e h m o n d o rc h ilik k a ta k lif q ilg a n b o ‘la r 
ed in g iz? » , «Siz k im la r bilan d o 'stlash ish n i istaysiz?», «Agar z a ru r 
b o ‘lsa, siz siring izni g u ru h a ’zo larid an kim larga ay tar edingiz?», «Siz 
m a sh q la rd a yoki m u so b a q a d a k im n i sheriklikk a ta n la r edingiz?». 
A lb a tta , s p o r tc h i, b ir in c h id a n , o ‘z ju f tin i yoki s h e rig in i sp o rt 
m a h o ra tin i hisobg a olib tan lay d i. Ik k in ch id an , sinalayo tg an sp ortch i 
o ‘ziga n isb a ta n yoki o ‘zi ijobiy m u n o sa b a td a boMgan sp o rtc h in i 
h is s iy o tla ri t a ’siri n a tija s id a ta n la s h i m u m k in . K ich ik g u ru h va 
jam o ad a g i ijtim o iy -ru h iy h o la tn i aniqlashda tajrib ad a sin alay otgan
sh ax slar eng k am id a ikkita yoki u n d a n o rtiq boMadi. U larn in g rasm iy 
va n o ra sm iy sav o llarg a b erg an ja v o b la rin in g sifat k o ‘rsa tk ic h la ri 
ta q q o s la n ib , ta h lil q ilin a d i. S h u n d a n k ey in g in a an iq x u lo salarg a 
kelin ad i. T ajriba u c h u n eng yuqori m e ’yor b o lalar va o ‘sm irlar u ch u n
2 —3 ta , ta la b a la r u c h u n 2-4 ta , k a tta yosh d ag ilar u c h u n 5—7 ta 
k o 'rsa tk ic h d a n oshm asligi lozim . M asalan, tanlov da ta n la n a d ig a n la r 
soni ch e k la n g a n boMadi. F aqat b ir kishini ham k o 'rsa tish m um k in, 
b iro q ta n la n g a n la r soni ik k i-u ch tad a n oshm asligi kerak. G u ru h la rn in g
soni esa ch ek lan m aslig i m um k in.

Download 3,76 Mb.