em as. T an adagi h arakatning t a ’siri va te z k o rlik m u n o sab atlari orqali
bosh m iyaning yuqori qism ida harakat «rejalash ad i» va gavda fazodagi
m u n o sab atlarn in g o ‘ziga xos xarakteriga b o g ‘liq h o ld a h arak atlanadi.
Jism oniy harak atlar xotirasi turli sport tu rla rid a b ajariladigan h ar xil
harak atlar va ularning sistem alarini esga o lish, esga olin g an harakatlarni
esda saqlash, jism oniy m ashqlarni bajarishda
q ay ta esga tushirishdan
iboratdir. H arakat xotirasi sportchilarda boshqa xotira turlariga qaraganda
o ch iq -o y d in ustunlik qiladi. Lekin b a’zi b ir sp o rtc h ila r o ‘zlarida harakat
xotirasining qay darajada ekanligini yaxshi payqam aydilar. A m m o harakat
xotirasin in g g ‘oyat k atta aham iyati sh u n d a n ib o ra tk i, b u — yurish,
yugurish, sakrash, uloqtirish, m u sh tla sh ish , k u ra sh is h va shu kabi
m alakalar qatorida h ar xil harbiy va am aliy m e h n a t m alakalari tarkib
to p ish in in g asosini tashkil qiladi. Agar s p o rtc h id a
h a ra k a t xotirasi
b o ‘lm ag an id a ed i, biro n harak atn i am alg a o s h iris h u c h u n biz shu
harak atn in g o ‘zini h a r gal «boshdan boshlab» o ‘rg a n ar edik. O datda,
jism oniy chaqqonlik, sportdagi m ahoratga ega b o ‘lish yaxshi harakat
xotirasiga ega b o ‘lishning alom ati hisoblanadi.
K o ‘rish tizim i evolutsion taraq q iy o tin in g ay rim xususiyatlari inson
k o ‘z t o ‘r pardasi tuzilishida saqlanib qolgan. K o ‘z t o ‘r pardasin ing
p eriferik qism lari (chekka qism lari) faqat h a ra k a tg a n isb a ta n sezgirdir.
K o‘rish d o irasining chekka qism ida obyekt k o ‘rin ib q olishi bilan k o ‘z
reflek to r tarz id a buriladi. B uning natijasida p ay q a lg a n obyekt k o ‘rish
doirasin in g m arkaziy qism iga k o ‘chadi. Bu y erd a esa o b yek tn i farqlash
va bilib olish am alga oshiriladi.
S p o rtch ilarn in g jism oniy m ashg‘ulot d av rid a h a r xil
h arak atn i idrok
qilishda k o ‘rish va kinestezik an alizato rlar asosiy rol o ‘ynaydi. Tezlik,
tezlan ish , aylanish, suzish, sakrash va h a ra k a tn in g y o ‘nalishi harakat
qilayotgan obyektning param etri hisoblanadi. S p o rtch i jism o niy harakat
o b yektlarining fazoda alm ashtirganligi h a q id a ikki y o ‘l bilan, y a’ni
o b yektlarning fazoda o ‘rin alm ashtirish ak tin i b ev o sita idrok qilish
yo ‘li bilan m a ’lum vaqt davom ida boshqa jo y d a tu rg an obyektning
h arak ati h aq id a xulosa chiqarish asosida m a ’lu m o t olishi m um kin
b o ‘ladi. M asalan, m urabbiy balandlikka sakrash m ashqlarini o ‘rgatishda
sportchining sakraydigan oyog‘i bilan yerga tiralib depsinish m ashqlarini
to ‘la idrok qilishiga alohida e ’tib o r qaratadi. A g a r s p o rtc h i sakraydigan
oyog‘ini to ‘g ‘ri tanlay bilm asdan, to ‘g‘ri kelgan
oyo q d a sakrashni davom
ettirsa, sakrash h arak atlarini bajarishda k a tta x ato lik larg a y o ‘l q o ‘yadi.
B uning u c h u n m urabbiy shogirdlariga h a ra k a t m aq sad in i izohlab b er-
g a n id a n so ‘ng, s p o rtc h ila r rejalashtirilgan harak atn in g bajarilish in i
bo sq ich m a-b o sq ich k o ‘rsatib h a m d a og‘zaki shaklda o ‘rgatib borsa,
h arak at m alakalari sp o rtch ilarn in g xotirasida tez hosil b o ‘ladi va x o ti-
ra d a u zoq saqlanadi. N a tijad a sportch i sport m usobaqasi jara y o n id a
h arak atn i tez va xatosiz bajarishga muvaffaq bo'ladi.
M urabbiy shogirdlariga jism oniy mashqlarni o ‘rgatishda harakatning
m aqsadi, sharti va uni bajarish usullari;
harakatning asosiy tayanch
nuqtasidagi barcha elem entlari, shu bilan birga, harakatni bajarishda yo‘l
q o ‘yilgan xatolami to ‘g‘rilash va harakatlarni umumlashtirgan holda bajarish
kabilar haqida tushu nch alarb erib borishi lozim. Shuningdek, sportchining
b ajargan har bir t o ‘g ‘ri h arak atin i baholab borishi, ularda bajargan
harakatlari to ‘g‘risida tu sh u n ch alar hosil qilishi kerak.
Buning uchun
m urabbiy shogirdlarining bajarayotgan har bir harakatini diqqat bilan
nazorat qilib borishi zarur. Sportchilarga harakatning dastlabki bosqichlarini
o ‘rgatishda murabbiyga quyidagi talablarga rioya qilishni tavsiya etamiz:
a) keraksiz, o rtiq ch a h arak atlarn i bajarishga y o ‘l q o ‘ymaslik;
b) an iq jism oniy m ashq h arak at tuzim ini buzm asdan m aqsadsiz
h arak atlarn i bajarishga odatlan tirm aslik ;
d) yuqori d arajada b o ‘lm ag an tezlikdagi h arak atlarn i b ajartirish
asosida sportchilarda yuqori d arajada bajariladigan harakat m alakalarini
takom illash tirib borish;
e) harak atn i bajarishda ta n a m uskullarini erkin tutishga o d atlan ti-
rish.
Jism o n iy m ashq h arak atlarin i qism larga b o 'lib o ‘rgatish
bosqichida
q u y id a g ila rn i tav siy a q ila m iz : a) h a ra k a tn in g d a stla b k i ta y a n c h
nuqtasidagi taxm iniy h arak atlarn in g m uhim tom onlarini chu qu r, aniq
va t o ‘g ‘ri ta sa w u r qilish; b) so ‘z vositasida sportchilarga o ‘rganiladigan
m a s h q la r n in g ic h k i h a r a k a t o b r a z la r in i tu s h u n tir a b ilis h ; d)
o ‘rg a n ila d ig a n d a stla b k i b a r c h a h a ra k a t ta y a n c h n u q ta s in i h a m
tasavvurda, ham am alda hosil qilish.
H arakat m alakalarini vujudga keltirishda quyidagi bosqichlar asosida
h arak atn i takom illashtirishga erishish m um kin:
