‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

1.4- shakl.
Bog' ish lari. X V asrda 
ishlangan miniatura.
Go ‘ri Amir maqbarasi 
(XV asr).
1.5- shakl.
1.6- shakl.
Madrasalar (XV asr).
tasvirlar hozirgi zamon qiyshiq burchakli frontal izometriya, trimetriya 
yoki qiyshiq burchakli frontal dimetriya ko ‘rinishiga mos keladi. 1.5 va 
1.6-shakllarda XV asrda qurilgan G o‘ri Amir maqbarasi va madrasalar 
tasviri berilgan. Keyinchalik chizmalarda buyumning shaklini, shu­
ningdek, o ‘lchamini ko‘rsatishga harakat qilingan va chizmalar asta- 
sekin takomillashib borgan. 1.7- shaklda ko ‘prikning yuqoridan va soqchi 
minorasining oldidan ko‘rinishidagi chizmasi (XVII asr) berilgan.
Rossiyada kemasozlikning rivojlanishi natijasida yanada aniqroq va 
chizma masshtabiga rioya qilingan chizmalar paydo bo ‘ldi. Bunda uzun­
ligi, kengligi va balandligi tasvirlangan uchta proyeksiyadan foydalana 
boshlandi. 1.8-shaklda 1719-yilda Pyotr I tomonidan proyeksiya nurlari- 
dan foydalanib chizilgan eshkakli qayiq chizmasi ko‘rsatilgan.
XVIII 
asrda chizmalar g ‘oyatda puxta va rangli tusda bajarildi. Bu 
chizmalarda shartli qirqimlar bajariladi va buyumning kesilgan qismi 
materialiga qarab bo‘yab ko'rsatildi.
Fazoviy jism lam i tekislikda tasvirlash usullarini bajarish, ulami 
amalda tatbiq qilish nazariyasini rivojlantirish sohasida bir qancha qa­
dimgi olimlar va allomalar, muhandis va m e’morlar hamda xalq ustalari 
yetakchi o ‘rinni egallaganlar. M.Kant va uning o ‘tmishdoshlari Yevklid 
geometriyasini yagona, hatto ilohiy geometriya deb hisoblaganlar.

Fransuz muhandisi, matematik olim, davlat arbobi Gospar Monj 
(1748-1818) reja va fasad birgalikda ishlatilganda insondagi geometrik 
kashfiyotchilikka doir tafakkumi keskin rivojlantirib yuborish mumkinli- 
giga alohida e ’tibor berdi.
To‘g ‘ri burchakli (ortogonal) proyeksiyalar usuli G. Monjga qadar 
ham grafik ishlarda q o ‘llanilgan. Monj esa dunyodagi bir qator mam- 
lakatlarda bu sohada orttirilgan ayrim qoida va chet el olimlarining fa­
zoviy metrik masalalami grafik usul bilan yechishga oid yutuqlarini um- 
umlashtirib, har tarafiama ishlab chiqdi va ilmiy jihatdan bir tizimga sol­
di. Chizma geometriya faniga bo‘lgan talabni sezgan G. Monj birinchi 
marta klassik asami 1799-yili «Chizma geometriya» (Geometrie descrip­
tive) nomi bilan yaratdi. 0 ‘sha davrdagi chizma geometriyani o ‘z tad- 
qiqotlari bilan boyitgan olimlardan Vaynbrenner, Dyuken, Gashett, Bor- 
don, Perez, Brisson, Myulenger, Gauss, Veysbaklami ko‘rsatib o ‘tish 
lozim.
1822-yil fransuz geometrigi Jan Viktor Ponsele (1788-1887) «Shakl- 
larning proyektiv xususiyatlariga oid traktat» asarini chop ettirdi. Bu 
asar chizma geometriyani yer sirtida geometrik o ‘lchashlarga b o g iiq
bo ‘lgan ilovasi bilan shug‘ullanuvchi kishilarga foydali bo ‘lgan har qan­
day markaziy proyeksiyalashda o ‘zgarmaydigan nisbatlar haqida batafsil 
m a’lumot bergan G.Monj va J. Ponselening ishlaridan so‘ng proyektiv 
geometriyada ham yangi davr boshlanadi.
9

Yuqorida ta ’kidlab o'tilgan olimlardan tashqari grafika fanlarining 
rivojlanishiga bevosita hissa qo ‘shgan olimlardan yana fransuz muhandi- 
si Kuraze (XIX asr), Berlin akademiyasi professori Karl Polke (1810- 
1878), gollandiyalik grafik-rassom Leaurits КофеНз Esxer (1898-1871), 
Skautez va boshqalami ko'rsatish mumkin.
0 ‘rta Osiyo mintaqasida qishloq va shaharlaming paydo bo‘lishi asri- 
mizdan oldingi bir minginchi yillarning o ‘rtalariga to‘g ‘ri kelsa, mahalliy 
uslubda m e’morchilik va dekorativ ishlaming ayrim sohalari asrimizdan 
avvalgi III asrga to‘g ‘ri keladi. O ‘zbekiston hududida Surxondaryo va 
boshqa viloyatlarda o'tkazilgan arxeologik qazilmalar shuni k o ‘rsatadiki, 
asrimizdan avvalgi V II-V asrlarda O 'rta Osiyo bilan Eron Sosoniylari, 
Vizantiya, Hindiston va Xitoy 
0‘rtasida vujudga kelgan iqtisodiy va ma- 
daniy aloqalar natijasida amaliy san’atning rivojlana borishi o ‘z o ‘rnida 
grafika taraqqiyotiga o ‘z ta’sirini ko'rsatdi. Simmetriya, geometrik shakl­
lar bu davrda o ‘z ifodasini topa boshladi. Tasviriy va naqsh san’ati paydo 
bo‘la boshladi. Ayniqsa, naqsh san’ati Xorazm, Sug‘d, Baqtiriya viloyat- 
larida IV—II asrlardan boshlab rivojlangan. Surxondaryo viloyatidagi 
Fayoztepa (I II asrlarda), Dalvarzintepadan topilgan naqsh qoldiqlari, 
Xorazmdagi Tuproqqal’a zallari monumental naqshlar bilan bezatilgan- 
ligi bizlarga arxeologik qazilmalardan m a’lum.
Xorazm vohasida m e’moriylik san'ati eramizdan avvalgi III asrda va 
eramizning III asrida ulkan yuksaklikka erishdi. Shu davrda Termiz ma- 
daniyati shuhrati dunyoga tarqaldi. Afrosiyob va Axsikent yangi era­
mizning III—VII asrlaridek tom m a’noda gullab yashnadi, tabiiyki, bu 
davrda 

Download 13,35 Mb.