1.4- shakl.
Bog' ish lari. X V asrda
ishlangan miniatura.
Go ‘ri Amir maqbarasi
(XV asr).
1.5- shakl.
1.6- shakl.
Madrasalar (XV asr).
tasvirlar hozirgi zamon qiyshiq
burchakli frontal izometriya, trimetriya
yoki qiyshiq burchakli frontal dimetriya ko ‘rinishiga mos keladi. 1.5 va
1.6-shakllarda XV asrda qurilgan G o‘ri Amir maqbarasi va madrasalar
tasviri berilgan. Keyinchalik chizmalarda buyumning shaklini, shu
ningdek, o ‘lchamini ko‘rsatishga harakat qilingan va chizmalar asta-
sekin takomillashib borgan. 1.7- shaklda ko ‘prikning yuqoridan va soqchi
minorasining oldidan ko‘rinishidagi chizmasi (XVII asr) berilgan.
Rossiyada kemasozlikning rivojlanishi natijasida
yanada aniqroq va
chizma masshtabiga rioya qilingan chizmalar paydo bo ‘ldi. Bunda uzun
ligi, kengligi va balandligi tasvirlangan uchta proyeksiyadan foydalana
boshlandi. 1.8-shaklda 1719-yilda Pyotr I tomonidan proyeksiya nurlari-
dan foydalanib chizilgan eshkakli qayiq chizmasi ko‘rsatilgan.
XVIII
asrda chizmalar g ‘oyatda puxta va rangli tusda bajarildi. Bu
chizmalarda shartli qirqimlar bajariladi va buyumning kesilgan qismi
materialiga qarab bo‘yab ko'rsatildi.
Fazoviy jism lam i tekislikda tasvirlash usullarini bajarish, ulami
amalda tatbiq qilish nazariyasini rivojlantirish sohasida bir qancha qa
dimgi
olimlar va allomalar, muhandis va m e’morlar hamda xalq ustalari
yetakchi o ‘rinni egallaganlar. M.Kant va uning o ‘tmishdoshlari Yevklid
geometriyasini yagona, hatto ilohiy geometriya deb hisoblaganlar.
Fransuz muhandisi, matematik olim, davlat arbobi Gospar Monj
(1748-1818) reja va fasad birgalikda ishlatilganda
insondagi geometrik
kashfiyotchilikka doir tafakkumi keskin rivojlantirib yuborish mumkinli-
giga alohida e ’tibor berdi.
To‘g ‘ri burchakli (ortogonal) proyeksiyalar usuli G. Monjga qadar
ham grafik ishlarda q o ‘llanilgan. Monj esa dunyodagi bir qator mam-
lakatlarda bu sohada orttirilgan ayrim qoida va chet el olimlarining fa
zoviy metrik masalalami grafik usul bilan yechishga oid yutuqlarini um-
umlashtirib, har tarafiama ishlab chiqdi va ilmiy jihatdan bir tizimga sol
di. Chizma geometriya faniga bo‘lgan talabni sezgan G. Monj birinchi
marta klassik asami 1799-yili
«Chizma geometriya» (Geometrie descrip
tive) nomi bilan yaratdi. 0 ‘sha davrdagi chizma geometriyani o ‘z tad-
qiqotlari bilan boyitgan olimlardan Vaynbrenner, Dyuken, Gashett, Bor-
don, Perez, Brisson, Myulenger, Gauss, Veysbaklami ko‘rsatib o ‘tish
lozim.
1822-yil fransuz geometrigi Jan Viktor Ponsele (1788-1887) «
Shakl-
larning proyektiv xususiyatlariga oid traktat» asarini chop ettirdi. Bu
asar chizma geometriyani yer sirtida geometrik o ‘lchashlarga
b o g iiq
bo ‘lgan ilovasi bilan shug‘ullanuvchi kishilarga foydali bo ‘lgan har qan
day markaziy proyeksiyalashda o ‘zgarmaydigan nisbatlar haqida batafsil
m a’lumot bergan G.Monj va J. Ponselening ishlaridan so‘ng proyektiv
geometriyada ham yangi davr boshlanadi.
9
Yuqorida ta ’kidlab o'tilgan olimlardan tashqari grafika fanlarining
rivojlanishiga bevosita hissa qo ‘shgan olimlardan yana fransuz muhandi-
si Kuraze (XIX asr), Berlin akademiyasi professori Karl Polke (1810-
1878), gollandiyalik grafik-rassom Leaurits КофеНз Esxer (1898-1871),
Skautez va boshqalami ko'rsatish mumkin.
0 ‘rta Osiyo mintaqasida qishloq va shaharlaming paydo bo‘lishi asri-
mizdan oldingi bir minginchi yillarning o ‘rtalariga to‘g ‘ri kelsa, mahalliy
uslubda m e’morchilik va dekorativ ishlaming ayrim sohalari asrimizdan
avvalgi III asrga to‘g ‘ri keladi. O ‘zbekiston
hududida Surxondaryo va
boshqa viloyatlarda o'tkazilgan arxeologik qazilmalar shuni k o ‘rsatadiki,
asrimizdan avvalgi V II-V asrlarda O 'rta Osiyo bilan Eron Sosoniylari,
Vizantiya, Hindiston va Xitoy
0‘rtasida vujudga kelgan iqtisodiy va ma-
daniy aloqalar natijasida amaliy san’atning rivojlana borishi o ‘z o ‘rnida
grafika taraqqiyotiga o ‘z ta’sirini ko'rsatdi. Simmetriya, geometrik shakl
lar bu davrda o ‘z ifodasini topa boshladi. Tasviriy va naqsh san’ati paydo
bo‘la boshladi. Ayniqsa, naqsh san’ati Xorazm, Sug‘d,
Baqtiriya viloyat-
larida IV—II asrlardan boshlab rivojlangan. Surxondaryo viloyatidagi
Fayoztepa (I II asrlarda), Dalvarzintepadan topilgan naqsh qoldiqlari,
Xorazmdagi Tuproqqal’a zallari monumental naqshlar bilan bezatilgan-
ligi bizlarga arxeologik qazilmalardan m a’lum.
Xorazm vohasida m e’moriylik san'ati eramizdan avvalgi III asrda va
eramizning III asrida ulkan yuksaklikka erishdi.
Shu davrda Termiz ma-
daniyati shuhrati dunyoga tarqaldi. Afrosiyob va Axsikent yangi era
mizning III—VII asrlaridek tom m a’noda gullab yashnadi, tabiiyki, bu
davrda
