matematika va grafika fanini yanada rivojlantirshda muhim rol o'ynadi.
Ushbu asarlarda chizmachilikning nazariy asoslari berilgan. Uning
«Hu-
narmandlar uchun geometrik handasaviv yasashlar haqida»gi 13 bob-
dan iborat risolasi «
Chizg'ich», «
Sirkul va uchburchaklik haqida» nomli
boblar bilan boshlangan. Unda shu asboblar va ulami yasash to'g'risida
keng m a’lumotlar berilgan.
Asaming mazmuni, asosan, geometrik
yasashlarga bag'ishlangan.
Abul Vafo Buzjoniy ham Al-Farobiy kabi yonuvchi oynaklarga te
gishli bo'lgan ikkita parabola shablonlarini yasash metodlarini keltirib
o'tdi.
Geometrik yasashga doir usullar yer o'lchash, m e’morchilik va hu-
narmandchilikka doir masalalar asosida tarkib topgan.
Buzjoniy o 'z kitoblarida 200 ga yaqin geometrik naqshlar yechimi
to 'g'risida yozib qoldirgan. Ulardan birida
qurilish va geometrik naqsh
yechimlari to 'g'risid a yozilgan va u hozirda Parijdagi muzeyda saqlan-
moqda. Buzjoniy o'zining kitoblarida aylanani uchga, beshga bo'lishning
eng sodda yo'llarini keltirgan. Bu o'sha davr uchun katta ahamiyatga ega
O 'rta asrning buyuk siymolaridan yana biri olim Abu Rayhon Beruniy
ibn Ahmad (973-1048)dir. Bu buyuk qomuschi olim hamma fanlar bilan
mukammal shug'ullangan va bu fanlarning rivojlanishiga o'zining yuz-
dan ortiq ilmiy kashfiyotlari bilan katta hissa qo'shgan. Yevklidning
«
N eg izla r» nom li va Ptolom eyning «
A lm a g est» nom li asarini hind
tili - sanskrit tiliga tarjima qildi. Panjobda Nandna qal’asi
yonida Yer
shari meridiani bir gradusning uzunligini o'lchadi va u 110,895 km ekan-
ligini aniqladi. U hozirgi zamonaviy asboblar bilan o'lchanganda 111,1 km ga
teng.
Beruniy yoshlik chog'laridayoq astronomik asbob-devor kvadratlari-
ni yasagan. U o'zi yasagan asboblari yordamida astronomik o'lchash ish-
larini olib borgan. Astronomiyaga oid bo'lgan trigonometriya va sferik
trigonometriyada qilgan ko'p kashfiyotlari «
Qommi M a ’sudiy» nomli
shoh asarida bayon qilingan. «
Hindiston» asarining XV, XXIII va XXIV
boblarida geometriyaga doir masalalar bayon etilgan. Uning ko'p
asar-
laridan talaygina grafik tasvirlar o'rin olgan. «Geodeziya» asarida 69 ta
chizmaning illustratsiya tarzida berilishi chizmalar mohiyatini juda
qadimdan tan olinganligini bildiradi.
18
Beruniyning matematikaga tegishli «
Trigonometrik funksiyalarni sod-
dalashtirish», «
Yulduzlarni tekislikda tasvirlash»,
«Sferik yoyni aniqlash
haqida», «Sfera nuqtalarini tekislikda tasvirlash», «Yevklid ishlariga
izohlar» kabi asarlari ham grafika bilan bevosita bog'liqdir.
Abu Rayhon Beruniy o ‘z ilmiy ishlarida proyeksiyalar metodini tat
biq etib, chizmalar chizgan va ulardan foydalangan. U biror jism ni tas-
virlovchi chizmani chizishda uning ko'rinishlariga e ’tibor berilishiga
to ‘xtalib shunday deydi:
«To'g'ri burchakli oltiyoqlik ichida uning biror
tarafiga qarab bir jo n ivo r turibdi deb faraz qilinsa, и holda yoqlar
jonivorning oldi, orqasi, о ‘ngi, so 'li, usti va osti bo ‘
ladi» (1.16- shakl).
Beruniy o ‘z ilmiy ishlarida foydalangan asboblami chizmalar yor
damida yasagan (1.17-shakl). Uning 1257-yilda yozilgan «.
Attaxim» ki-
tobida Yer sathining Sharqiy yarim shar xaritasi tasviri berilgan
(1.18-shakl). Tasvir hozirgi zamonning shu taxliddagi xaritalariga sol-
ishtirish mumkin bo‘lishi uchun asl nusxa 180° ga burilgan holatda beril
gan.
Olim markaziy proyeksiyalash usulidan foydalangan holda o ‘zining
«
Mas 'udqonuni» asarida kartografik proyeksiyalar usuliga keng to ‘xtalib
o ‘tgan. Bu asarda u Yemi go‘yo shar qiyofasidagi bir geometrik jism deb
qarab, uning tekislikdagi tasvirini hosil qilish borasida ko‘p ishlar qilgan.
U Yemi doira orqali tasvirlash uchun 90 ta konsentrik aylana va shu ay
lanalar markazidan tarqaluvchi 300 ta nur
ishtirokida hosil qilingan
proyeksiya orqali ifoda etishni taklif qilgan. Bunda konsentrik aylanalar,
parallellar markazidan tarqaluvchi nurlar m eridianlar vazifasini o ‘tagan.
