42
darslarda dastlabki ko’nikmalarni shakllantirish uchun bir oz qiyinlik qiladi. Shunday ekan, darslik va kitob
bilan ishlashning o’qitish metodi sifatidagi mohiyatini qanday ta'riflash mumkin?
Bu metodning mohiyati bilimlarni o’zlashtirish va mustahkamlash, o’quvchilarning darslik va kitob
bilan mustaqil ishlashi jarayonida amalga oshishidan, va ayni paytda, ularning kitob bilan ishlash
malakalarini egallashidan iboratdir. Mazkur metodning o’zaro bog’liq ikkita muhim tomoni mavjud bo’lib,
ular o’quvchilarning o’rganiladigan materialni mustaqil o’zlashtirish va ularda o’quv
adabiyoti bilan
ishlash ko’nikmasini shakllantirishdir. Dars mashg’ulotlari tizimida darslik bilan ishlashning to’g’ri yo’lga
qoyilishida o’qituvchining ta'limiy ishlari bilan o’quvchilar faoliyatining o’zaro muvofiqligi masalasi
g’oyat mihim ahamiyatga molikdir.
Darslikni mashg’ulotlarni tashkil qilish uchun foydalaniladigan qandaydir yordamchi vosita deb
bilmaslik kerak. Darslik, avvalo, o’quvchilar uchun muhim bilim manbalaridan biridir. Lekin u bayon
etilgan materialni mustahkamlashning va o’quvchilar bajaradigan aqliy ishlarni faollashtirishning samarali
vositasi sifatida ham xizmat qiladi. Ammo buning uchun o’qituvchi darslikni qo’llashda eng muhim
metodik talablarga rioya qilishi zarur. U mashg’ulotlarni o’tkazishdagi muayyan holatda darslikni qay
yo’sinda qo’llash maqsadga muvofiqligini aniqlab olishi, shu orqali bolalarni fikrlashga rag’batlantirishi,
ularning o’rganiladigan materialni quruq yodlashi va yuzaki eslab olishiga yo’l qoymasligi kerak. Shu
boisdan dars mashg’ulotlari jarayonida darslik ustida ishlashni tashkil etishga qoyiladigan ayrim
umumdidaktik talablar haqida bir oz to’xtalish joizdir.
Avvalo, o’quvchilar darsda mustaqil o’rganishi uchun kerakli materialni to’g’ri
tanlashi muhim
ahamiyatga ega. Ma'lumki, o’quvchilar barcha masalalarni o’qituvchining oldindan tushuntirishisiz
o’zlashtiravermaydilar. Ko’p mavzular mutlaqo yangi ma'lumotlarni o’z ichiga olgan va ular
umumlashtiruvchi xarakterda bo’ladi.
Darslik va o’quv kitoblari bilan ishlashdan oldin doimo o’qituvchi mufassal kirish suhbati o’tkazishi
shart. Unda o’quvchilarni o’rganiladigan mavzudan xabardor qilishi, yangi materialning asosiy
masalalariga e'tibor berishi (lozim bo’lsa, doskaga yozishi yoki oldindan tayyorlangan jadvalni ilib
qoyishi), shuningdek, mustaqil ishning tartibini belgilashi kerak.
Darslik bilan ishlash butun dars mobaynida davom etmasligi kerak. Uni o’qitishning boshqa shakllari
va metodlari bilan birlashtirish lozim. Masalan, darslik bilan ishlab bo’lingach, material qanday
o’zlashtirilganini
tekshirish, ko’nikma va malakalar hosil qilish, o’quvchilarning bilimlarini yanada
chuqurlashtirish boyicha amaliy mashqlar o’tkazish kerak.
O’tilgan material ustida ishlash, yangi materialni bayon etish va mustahkamlashda darslikdan
foydalanish yo’llarini ko’rsatamiz. Yuqorida aytilganidek, so’nggi yillarda o’tilgan material ustida
ishlashda qo’llanilgan metodika uy vazifalariga o’xshash tayyorlanish mashqlari bilan bog’liq anchagina
usullarni o’z ichiga oladi va bunday mashqlar darslik bilan bajariladi. O’quvchilar masalalarni yechadilar,
mashqdarni ko’chiradilar, darslikdagi savollarga yozma javoblar qaytaradilar va hokazo. Lekin o’tilgan
material boyicha darslik bilan ishlashning
yana bir turi borki, uni ko’pchilik o’qituvchilar bilmaydilar.
Ishning bu turi o’quvchilarning darslikdagi materialni mashg’ulotning boshida, bilimlarni tekshirish
oldidan o’qishidir.
O’qitish jarayonidagi rahbarlik didaktik savollar yoki o’qituvchining savollari yordamida amalga
oshiriladi. O’quvchi o’qituvchining savollariga tobe bo’lib qolmasligi uchun o’zi o’ziga mustaqil holda
savollar qoyishni o’rganishi, ya'ni o’zicha fikr yuritish ko’nikmasini o’zlashtirishi kerak. Bunga o’qitish
jarayonida erishiladi. Buning uchun o’qituvchi nima qilishi lozim? U avvalo zarur tushunchalar va
operatsiyalarni o’rgatadi. Buni muayyan misollar orqali bajaradi. Ammo har bir o’qituvchi yangi
materialni, yangi tushuncha va operatsiyalarni o’rgatganidan keyin ham o’quvchi ularni mustaqil holda
qo’llashga qiynalishini biladi.
Qoida tushuntirilishi bilanoq taklif etilgan topshiriq ustida ishlashda o’quvchida avval ikkita faoliyat,
ya'ni qoidani o’zlashtirish va qoidaning mazmunini tushunish faoliyatlari qo’shilib ketadi.
Qoidani
o’zlashtirish faoliyatini nuqtai nazar yoki o’qituvchining savoli boshqaradi. Ayni paytda o’quvchi
qoidaning mazmunini tushunishga ham harakat qiladi. Keyingi faoliyat muayyan misolga qaratiladi.
Bularning hammasi mazkur vaziyatda qoshilib ketadi. Agar qoida faqat bitta misol yordamida ko’rsatilsa,
u tushuntirilgan vaziyatga o’xshasada, boshqa vaziyatlarga o’quvchilar mustaqil holda ko’chira olmaydilar.
Shuning uchun o’quvchilarga oldin bir necha misollarni o’qituvchi rahbarligida yechish imkoniyati
yaratiladi. Ular qoidani yaxshi o’rgangach va mashqlar bilan mustahkamlagach, ularga asta-sekin
murakkablashib boradigan misollar, topshiriqlar asosida mazkur qoidani qo’llash boyicha mustaqil ishlar
taklif etiladi.
43
Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar darsda endigina o’rganilgan mazmunning o’zini emas, balki ana
shu mazmunni o’rganishda qo’llangan usullarni takrorlash yo’li bilan yangi tushunchani mustaqil holda
o’zlashtirishga tayyorlanadi. Sinfdagi hamma o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida qandaydir mavzuni
o’rganganlaridan keyin o’qituvchi ularga "teskari yurish" qilishni, ya'ni darsning har bir nuqtasiga qaytishni
va unda nima qilingani hamda qanday qilinganini kuzatishni tavsiya etadi. Bunda eng muhimi darsning
mazmuni emas, balki o’quvchilarning ana shu mazmun ustida qanday ishlashidir. Bu esa ularga ta'limiy
ishning usullarini anglashda yordam beradi. Sinfda
qanday masalalar qoyilganini, hodisani tushunishga
yoki muammoni yechishga qanday qilib erishilganini bilib oladilar. Bu ish o’qish usullarini egallash
mashqidir. Mana shu mashqning natijalarini bir o’quvchi doskaga yozadi, qolgan o’quvchilar darsning
qanday o’tganini qayta tiklashda unga yordam beradilar.
Buning uchun doska ikki qismga bo’linadi va uning chap tomoniga darsdagi eng muhim faktlar
hamda fikrlar qisqacha reja ko’rinishida yoziladi. O’ng tomonga masalalar, sinfda bajarilgan barcha ishlar,
aytaylik, kuzatishlar, mo’ljallar, topshiriqlarning yechimlari va hokazolar yoziladi.
Bu mashq orqali
nimalarga erishiladi? Darsning asosidagi barcha masalalar, harakatlar va ifodalar darsning umumiy
mazmunidan ajratiladi va shu tariqa o’quvchilarning tushunishi uchun moslashtiriladi. Natijada,
o’quvchilar darsda nima qilish lozim bo’lganini va qanday qilinganini bilishga hamda tushunishga
odatlanadilar. Vaqt o’tishi bilan bilish harakatlarini yangi hodisalarga yoki misollarga ko’chirish
ko’nikmalari tarkib topadi. Lekin bilish harakatlarini ko’chirish mashqi o’quvchilar uchun darsda
materialning o’zini o’zlashtirishga nisbatan ancha qiyinroqdir. Ushbu mashqdan ko’zla-nadigan maqsad
material va o’qitish vositalari orqali aynan bilish jarayonini anglashdan iborat bo’lishi mumkin.
Ko’rsatib o’tilgan izlanishlar topshiriqlari savollarga yodlangan darslik matnidan yoki
o’qituvchining tushuntirishidan tayyor holda olingan
javoblarni qaytarish emas, balki har bir savolga
tegishli javob topishni tavsiya qilishdan iboratdir. Ular aslida evristik-ta'limiy savollardir. Ana shu
maqsadda quyidagi topshiriqlarni tavsiya etish mumkin:
kuzatish materiallarini yoki o’qituvchi bergan mavzu boyicha to’plangan faktlarni
tizimlashtirish: asosiy masalalarni ajratish, reja tuzish, faktlarni guruhlashtirish;
taqqoslash va umumlashtirish, xulosa chiqarish va uni asoslash;
bilimlarni qo’llash: yangi faktlar va misollar bilan tasdiqlash, yangi hodisani o’rganilgan
hodisa darajasida tushuntirish.
Kuzatishlar, amaliy ishlar, tajribalar, eksperimentlar davomida yaxshi o’zlashtirilgan bilimlarni
emas, balki ularni qo’llashni ham talab qiladigan savollar va muammolarni o’z ichiga oladi, murakkabroq
izlanishlar amalga oshiriladi.
Darsda bilishdagi mustaqillikning rivojlanishi avval o’qituvchining
yordamidan, darslik,
ma'lumotnoma, lug’at, shaxsiy kuzatish va tajribalardan foydalanib, savollarga mustaqil holda javob topish
ko’nikmasini egallash, keyin esa hech qanday yordamsiz o’rganilgan materialga mustaqil holda savollar
qoyish ko’nikmasini egallash asosida amalga oshadi. Keyinchalik o’quvchi boshqacha sharoitda namunaga
taqqoslab, topshiriqlarni hal qilish va savollarga javob berish ko’nikmasini o’zlashtiradi.
Bunda induktiv va deduktiv mushohada yuritish ko’nikmasi tarkib topadi. Umuman olganda,
darsliklar bilan ishlash natijasida o’quvchi fanlar sohalari boyicha bilimlarni egallash bilan birga, milliy
istiqlol g’oyasi va mafkurasining tub mohiyatini tushunib yetadilar. Bunda, ayniqsa, o’qituvchining roli
kattadir.
