BOSHLANG’ICH TA'LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA DARSLIKLAR BILAN

42 
darslarda dastlabki ko’nikmalarni shakllantirish uchun bir oz qiyinlik qiladi. Shunday ekan, darslik va kitob 
bilan ishlashning o’qitish metodi sifatidagi mohiyatini qanday ta'riflash mumkin? 
Bu metodning mohiyati bilimlarni o’zlashtirish va mustahkamlash, o’quvchilarning darslik va kitob 
bilan mustaqil ishlashi jarayonida amalga oshishidan, va ayni paytda, ularning kitob bilan ishlash 
malakalarini egallashidan iboratdir. Mazkur metodning o’zaro bog’liq ikkita muhim tomoni mavjud bo’lib, 
ular o’quvchilarning o’rganiladigan materialni mustaqil o’zlashtirish va ularda o’quv adabiyoti bilan 
ishlash ko’nikmasini shakllantirishdir. Dars mashg’ulotlari tizimida darslik bilan ishlashning to’g’ri yo’lga 
qoyilishida o’qituvchining ta'limiy ishlari bilan o’quvchilar faoliyatining o’zaro muvofiqligi masalasi 
g’oyat mihim ahamiyatga molikdir. 
Darslikni mashg’ulotlarni tashkil qilish uchun foydalaniladigan qandaydir yordamchi vosita deb 
bilmaslik kerak. Darslik, avvalo, o’quvchilar uchun muhim bilim manbalaridan biridir. Lekin u bayon 
etilgan materialni mustahkamlashning va o’quvchilar bajaradigan aqliy ishlarni faollashtirishning samarali 
vositasi sifatida ham xizmat qiladi. Ammo buning uchun o’qituvchi darslikni qo’llashda eng muhim 
metodik talablarga rioya qilishi zarur. U mashg’ulotlarni o’tkazishdagi muayyan holatda darslikni qay 
yo’sinda qo’llash maqsadga muvofiqligini aniqlab olishi, shu orqali bolalarni fikrlashga rag’batlantirishi, 
ularning o’rganiladigan materialni quruq yodlashi va yuzaki eslab olishiga yo’l qoymasligi kerak. Shu 
boisdan dars mashg’ulotlari jarayonida darslik ustida ishlashni tashkil etishga qoyiladigan ayrim 
umumdidaktik talablar haqida bir oz to’xtalish joizdir. 
Avvalo, o’quvchilar darsda mustaqil o’rganishi uchun kerakli materialni to’g’ri tanlashi muhim 
ahamiyatga ega. Ma'lumki, o’quvchilar barcha masalalarni o’qituvchining oldindan tushuntirishisiz 
o’zlashtiravermaydilar. Ko’p mavzular mutlaqo yangi ma'lumotlarni o’z ichiga olgan va ular 
umumlashtiruvchi xarakterda bo’ladi. 
Darslik va o’quv kitoblari bilan ishlashdan oldin doimo o’qituvchi mufassal kirish suhbati o’tkazishi 
shart. Unda o’quvchilarni o’rganiladigan mavzudan xabardor qilishi, yangi materialning asosiy 
masalalariga e'tibor berishi (lozim bo’lsa, doskaga yozishi yoki oldindan tayyorlangan jadvalni ilib 
qoyishi), shuningdek, mustaqil ishning tartibini belgilashi kerak. 
Darslik bilan ishlash butun dars mobaynida davom etmasligi kerak. Uni o’qitishning boshqa shakllari 
va metodlari bilan birlashtirish lozim. Masalan, darslik bilan ishlab bo’lingach, material qanday 
o’zlashtirilganini tekshirish, ko’nikma va malakalar hosil qilish, o’quvchilarning bilimlarini yanada 
chuqurlashtirish boyicha amaliy mashqlar o’tkazish kerak. 
O’tilgan material ustida ishlash, yangi materialni bayon etish va mustahkamlashda darslikdan 
foydalanish yo’llarini ko’rsatamiz. Yuqorida aytilganidek, so’nggi yillarda o’tilgan material ustida 
ishlashda qo’llanilgan metodika uy vazifalariga o’xshash tayyorlanish mashqlari bilan bog’liq anchagina 
usullarni o’z ichiga oladi va bunday mashqlar darslik bilan bajariladi. O’quvchilar masalalarni yechadilar, 
mashqdarni ko’chiradilar, darslikdagi savollarga yozma javoblar qaytaradilar va hokazo. Lekin o’tilgan 
material boyicha darslik bilan ishlashning yana bir turi borki, uni ko’pchilik o’qituvchilar bilmaydilar. 
Ishning bu turi o’quvchilarning darslikdagi materialni mashg’ulotning boshida, bilimlarni tekshirish 
oldidan o’qishidir. 
O’qitish jarayonidagi rahbarlik didaktik savollar yoki o’qituvchining savollari yordamida amalga 
oshiriladi. O’quvchi o’qituvchining savollariga tobe bo’lib qolmasligi uchun o’zi o’ziga mustaqil holda 
savollar qoyishni o’rganishi, ya'ni o’zicha fikr yuritish ko’nikmasini o’zlashtirishi kerak. Bunga o’qitish 
jarayonida erishiladi. Buning uchun o’qituvchi nima qilishi lozim? U avvalo zarur tushunchalar va 
operatsiyalarni o’rgatadi. Buni muayyan misollar orqali bajaradi. Ammo har bir o’qituvchi yangi 
materialni, yangi tushuncha va operatsiyalarni o’rgatganidan keyin ham o’quvchi ularni mustaqil holda 
qo’llashga qiynalishini biladi. 
Qoida tushuntirilishi bilanoq taklif etilgan topshiriq ustida ishlashda o’quvchida avval ikkita faoliyat, 
ya'ni qoidani o’zlashtirish va qoidaning mazmunini tushunish faoliyatlari qo’shilib ketadi. Qoidani 
o’zlashtirish faoliyatini nuqtai nazar yoki o’qituvchining savoli boshqaradi. Ayni paytda o’quvchi 
qoidaning mazmunini tushunishga ham harakat qiladi. Keyingi faoliyat muayyan misolga qaratiladi. 
Bularning hammasi mazkur vaziyatda qoshilib ketadi. Agar qoida faqat bitta misol yordamida ko’rsatilsa, 
u tushuntirilgan vaziyatga o’xshasada, boshqa vaziyatlarga o’quvchilar mustaqil holda ko’chira olmaydilar. 
Shuning uchun o’quvchilarga oldin bir necha misollarni o’qituvchi rahbarligida yechish imkoniyati 
yaratiladi. Ular qoidani yaxshi o’rgangach va mashqlar bilan mustahkamlagach, ularga asta-sekin 
murakkablashib boradigan misollar, topshiriqlar asosida mazkur qoidani qo’llash boyicha mustaqil ishlar 
taklif etiladi. 

43 
Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar darsda endigina o’rganilgan mazmunning o’zini emas, balki ana 
shu mazmunni o’rganishda qo’llangan usullarni takrorlash yo’li bilan yangi tushunchani mustaqil holda 
o’zlashtirishga tayyorlanadi. Sinfdagi hamma o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida qandaydir mavzuni 
o’rganganlaridan keyin o’qituvchi ularga "teskari yurish" qilishni, ya'ni darsning har bir nuqtasiga qaytishni 
va unda nima qilingani hamda qanday qilinganini kuzatishni tavsiya etadi. Bunda eng muhimi darsning 
mazmuni emas, balki o’quvchilarning ana shu mazmun ustida qanday ishlashidir. Bu esa ularga ta'limiy 
ishning usullarini anglashda yordam beradi. Sinfda qanday masalalar qoyilganini, hodisani tushunishga 
yoki muammoni yechishga qanday qilib erishilganini bilib oladilar. Bu ish o’qish usullarini egallash 
mashqidir. Mana shu mashqning natijalarini bir o’quvchi doskaga yozadi, qolgan o’quvchilar darsning 
qanday o’tganini qayta tiklashda unga yordam beradilar. 
Buning uchun doska ikki qismga bo’linadi va uning chap tomoniga darsdagi eng muhim faktlar 
hamda fikrlar qisqacha reja ko’rinishida yoziladi. O’ng tomonga masalalar, sinfda bajarilgan barcha ishlar, 
aytaylik, kuzatishlar, mo’ljallar, topshiriqlarning yechimlari va hokazolar yoziladi. Bu mashq orqali 
nimalarga erishiladi? Darsning asosidagi barcha masalalar, harakatlar va ifodalar darsning umumiy 
mazmunidan ajratiladi va shu tariqa o’quvchilarning tushunishi uchun moslashtiriladi. Natijada, 
o’quvchilar darsda nima qilish lozim bo’lganini va qanday qilinganini bilishga hamda tushunishga 
odatlanadilar. Vaqt o’tishi bilan bilish harakatlarini yangi hodisalarga yoki misollarga ko’chirish 
ko’nikmalari tarkib topadi. Lekin bilish harakatlarini ko’chirish mashqi o’quvchilar uchun darsda 
materialning o’zini o’zlashtirishga nisbatan ancha qiyinroqdir. Ushbu mashqdan ko’zla-nadigan maqsad 
material va o’qitish vositalari orqali aynan bilish jarayonini anglashdan iborat bo’lishi mumkin. 
Ko’rsatib o’tilgan izlanishlar topshiriqlari savollarga yodlangan darslik matnidan yoki 
o’qituvchining tushuntirishidan tayyor holda olingan javoblarni qaytarish emas, balki har bir savolga 
tegishli javob topishni tavsiya qilishdan iboratdir. Ular aslida evristik-ta'limiy savollardir. Ana shu 
maqsadda quyidagi topshiriqlarni tavsiya etish mumkin: 
 
kuzatish materiallarini yoki o’qituvchi bergan mavzu boyicha to’plangan faktlarni 
tizimlashtirish: asosiy masalalarni ajratish, reja tuzish, faktlarni guruhlashtirish; 
 
taqqoslash va umumlashtirish, xulosa chiqarish va uni asoslash; 
 
bilimlarni qo’llash: yangi faktlar va misollar bilan tasdiqlash, yangi hodisani o’rganilgan 
hodisa darajasida tushuntirish. 
Kuzatishlar, amaliy ishlar, tajribalar, eksperimentlar davomida yaxshi o’zlashtirilgan bilimlarni 
emas, balki ularni qo’llashni ham talab qiladigan savollar va muammolarni o’z ichiga oladi, murakkabroq 
izlanishlar amalga oshiriladi. 
Darsda bilishdagi mustaqillikning rivojlanishi avval o’qituvchining yordamidan, darslik, 
ma'lumotnoma, lug’at, shaxsiy kuzatish va tajribalardan foydalanib, savollarga mustaqil holda javob topish 
ko’nikmasini egallash, keyin esa hech qanday yordamsiz o’rganilgan materialga mustaqil holda savollar 
qoyish ko’nikmasini egallash asosida amalga oshadi. Keyinchalik o’quvchi boshqacha sharoitda namunaga 
taqqoslab, topshiriqlarni hal qilish va savollarga javob berish ko’nikmasini o’zlashtiradi. 
Bunda induktiv va deduktiv mushohada yuritish ko’nikmasi tarkib topadi. Umuman olganda, 
darsliklar bilan ishlash natijasida o’quvchi fanlar sohalari boyicha bilimlarni egallash bilan birga, milliy 
istiqlol g’oyasi va mafkurasining tub mohiyatini tushunib yetadilar. Bunda, ayniqsa, o’qituvchining roli 
kattadir. 

Download 4,42 Mb.