47
O’quvchilarni notanish so`z va iboralar bilan tanishtirish.
O’quvchilar darslikdagi so`z va iboralarga birinchi marta duch kelayotgan bo`lishi mumkin. Bu so`z
yangi paydo bo`lgan so`z bo`lmasa ham, o’quvchi so`zning ma'nosini bilmaydi, demak, o’quvchi uchun
yangi so`z hisoblanadi. Masalan, 1-sinf «Ona tili» darsligida habib (do‘st), darparda (oyna o‘rniga shaffof
qog‘oz yopishtirilgan deraza parda), mag`rur (kekkaygan, mag‘rur — kamtar), kamol (har tomonlama
yetuk, to‘kis, kamol topmoq — xazon bo`lmoq), xaroba (qarovsiz qolgan vayrona), qardosh (do‘st, birodar,
qarindosh-urug‘), safdosh (harbiy xizmatda birga, tashkilotda birga), sarkarda (qo‘mondan, lashkarboshi),
zeb (bezak, ko‘rk, husn), qasr (hashamatli saroy, ko‘shk) kabi so`zlarga duch keladilar. Bunday so`zlarning
ma'nosini sinonimlar keltirib kengaytirish yo`li bilan, qarama-qarshi ma'noli so`zlar bilan, izoh berish yo`li
bilan, gap tuzish orqali ma'nosini yechish, rasmlar orqali tushuncha hosil qilish yo`li bilan tushuntirish
mumkin. Bunday ishlash o’quvchilarda so`z ma'nolariga nisbatan sezgirlikni yuzaga keltiradi.
O’quvchilarni so`zning yangi ma`nolari bilan tanishtirish.
O’quvchilar ko`p ma'noli so`zlarning bir ma'nosini tushunsa, boshqa ma'nosini bilmas-liklari
mumkin. Bolalar so`zlarning hamma ma‘nolarini birdaniga o`zlashtirib ololmaydilar. Ularning ma'nosini
o`zlashtirish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi.1-2-sinflarda o’quvchilar ko`p ma‘noli so`zning bir-ikki
ma‘nosi bilan tanishsa, 3-4-sinflarda yana boshqa ma'nolarini bilib oladi. Bunda tasviriy ifodalar, iboralar,
ma‘nodosh, shakldosh, zid ma‘noli so`zlarning ma‘nolari turli ish turlari asosida tushuntirib boriladi.
Xususan, 1-sinf darsligida «Xiva ona tarix tilmochi», «urush yo‘lini taqqa bekilik», «biz ma’nosiga
zeb bersak», «rediskaga akaman», «karvon bo‘lib kelamiz» («Turnalar»), «chehrasiga tabassum yugurdi»,
«bahor oq bulutni yetaklab ketdi», 2-sinf darsligida «dov-daraxtning soch-soqolin qirishdi», «Biz oqlagan
daraxtlar oppoq paypoq kiyishdi» kabi badiiy-tasviriy til vositalari ustida ishlash o’quvchini so`z va
iboralardan nutqda to`g`ri va o`rinli foydalanishga undaydi, nuqtaning emotsionalligini oshiradi.
O’quvchilar tilida kam qo„llanadigan so„zlar ma‟nosi ustida ishlash.
Adabiy tilga oid ba'zi so ̳zlar o’quvchilar nutqida kam qo ̳llanadi. Bu so ̳zning ma‘nosini o’quvchi
yetarli darajada tushunmaydi. Uning o`rnida oddiy so`zlashuvga doir, eskirgan yoki shevaga oid so`zlarni
qo`llaydi. O`qituvchi ularni kitobiy so`zlar bilan almashtirish uchun nutqda qo`llashga
majbur etadigan
vaziyat yaratishi, ehtiyojni yuzaga keltirishi zarur. Masalan, jim — tinch ~ osuda —osoyishta, yurakdan -
dildan, soat strelkasi — soat millari, garmdori — qalampir, rayon — tuman kabi. So`zlarning qo`llanishini
faollashtirish uchun yozma ishlar o`tkazilayotganda ham o’quvchilar e'tiborni ayrim so`zlarni boshqasi
bilan almashtirishlariga qaratiladi. 1-sinfda rasmlar asosida og`zaki hikoya tuzayotgan o’quvchilarning
nutq birliklari bir-biridan farqli bo`lishi, biri ikkinchisining so`zini qaytarmasligi talab qilinadi.
Masalan, Shirinsuxan-shirinso‘z, nasim- tonggi yel (shamol), tanbeh berdi - dashnom berdi, zilol
suv- tiniq suv, kichik - mo‘jaz, tik - adil, nafis - nozik kabi. Yozma bayon ozishga tayyorlanish jarayonida
ham (2-sinf) so`zlarni boshqasi bilan almashtirishga, kitobiy so`zlar tanlashga e'tibor berish lozim.
Yangi paydo bo`lgan so`z ma`nolari ustida ishlash.
Shunday so`zlar darslikda kam qo`llanadi. Sunday so`zlarning bolalar hayoti bilan bog`liq
bo`lganlarini ajratib olib ―Bilib qo`ygan yaxshi» rukni ostida ishlansa, o’quvchining nutqi zamon bilan
baravar rivojlanib boradi.
Grammatik atamalar ma`nosi bilan tanishtirish.
Avvalo, grammatik atamalarning to`g` ̳ri talaffuzi, imlosi o`rgatiladi. Shundan so`ng misollar asosida
uning mazmuni ochiladi, so`ngra o`qitish va mashqlar bajarish orqali
o’quvchilarning atama ma'nosini to`laqonli anglashlariga erishiladi.
Lug`at ustida ishlashda quyidagi metodik usullardan foydalaniladi:
So‘z ma’nolarini taqqoslash va ularni sharhlash. Bu usul ko ̳chma ma‘noli so`z va iboralar, paronim
so`zlar, shakldosh so`zlar ma‘nosi, imlosi, talaffuzini izohlashda qo`llaniladi Masalan, ziyrak - zirak:
odamning xususiyati (sezgirligi) - ziyrak; quloqqa taqiladigan taqinchoq - zirak. Bu so`zlarning talaffuzi
ham ikki xil.
So‘zlarni kuzatish usuli orqali ularning imlosini, ma’nosini va talaffuzini o‘rgatish. Bu usul
o`zakdosh so`zlarni o`rganish jarayonida, ko‘m-ko‘k, oppoq, qip-qizil kabi sifatlarning ma‘no nozikliklari,
imlosi, talaffuzini o`rgatishda qo`llaniladi. Masalan, o’quvchilar guldon, gulchi, gulli, gulsiz so`zlarining
tarkibini kuzatadilar, bu so`zlar ma‘nosidagi farqni izohlaydilar va tilning yangi so`zlar hisobiga boyib
borishini anglay boshlaydilar. Shu o`rinda o`qituvchi so`zlarni o`z so`ziga aylantirish
orqali aniq fikr
yuritishga o`rganish o’quvchining burchi ekanini aytishi lozim.
So‘zlarni belgilariga ko‘ra guruhlash usuli. Guruhlash aqliy faoliyat usuli bo`lib, u ona tili
mashg ̳ulotlarida o’quvchilarning so`z boyligini oshirishda muhimdir. Bu usul so`zlarning anglatayotgan
48
ma‘nosi, turkumi, yasalishi, imlosi, uyasi kabilarga ajratish imkonini beradi. Guruhlash kuzatish va
taqqoslash usuli bilan bog`liq. So`zlarni guruhlash uchun, avvalo ular kuzatiladi, so`ng
taqqoslanadi. Bu jarayonda ularning o ̳xshash va farqli tomonlari ajratiladi:
Masalan, qavm-qarindoshlik bo ̳yicha guruhlash quyidagicha bo ̳lishi mumkin:
Ota urug`i: ota, amaki, amma, dada, buvi, buva.
Ona urug`i: ona, xola, tog‘a, buvi, buva..
Sifatlarda xususiyat bildiruvchi sifatlar (sho‘x, og‘ir, bosiq, aqlli, aqlsiz, hissiz,
andishali, dangasa, tanbal, ishchan, mehnatsevar va hokazl.), ta‘m bildiruvchi sifatlar (shirin,
achchiq, nordon, taxir, shoir, mazali, bemaza, chuchmal va hokazo) va shu kabilar guruhlash musobaqasi
tarzida uyushtirilishi mumkin. Shuningdek, so`zlarning izohli lug`atini sinf yoki maktab miqyosida tuzib,
osib qo`yilib, umum iste‘molga kiritish mumkin. Bunda «O‘quvchilar pochtasi» tashkil etilishi ham
mumkin. O’quvchilar qaysi so`zning ma'nosini bilib olishda qiynalsalar, shu so`zni yozib yashilikka
tashlaydilar.
Hafta oxiridagi darsda shu
so`zlar ma'nosi, imlosi, izohi ustida ishlanadi. Boshlang`ich sinf o`qish darslari ham nutq o`stirishda
alohida o ̳rin tutadi. Zero, nutq tafakkur bilan bog`liq, shuning uchun u tafakkur bilan uzviy bog`liq holda
o`stiriladi. O`qish darsida o ̳qilgan asarni o’quvchilar ongli tushunishi, asosiy mazmunini, g`oyasini anglab
yetishi uchun tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish kabi mantiqiy usullar qo`llanadi. O`qilgan asarni
analiz qilishda har xil usullaridan foydalaniladi. Bolalar hikoyadagi asosiy
qatnashuvchi shaxslarni
aytadilar, o`qituvchi rahbarligida asar rejasini tuzadilar. Qatnashuvchi
shaxslarni o’quvchilar har xil tartibda aytishlari mumkin, ammo o qituvchi ularni asarda qatnashish
tartibida aytishni so`raydi. Natijada o`qituvchi rahbarligida hikoyaning chizmasi tuziladi. O`qituvchi
bergan savollar yordamida asarlarning mazmuni aniqlanadi. Shunday qilib, asar mazmuni bilan birinchi
tanishish o’quvchilardan ongli ishlashni, ya'ni voqealarni, qatnashuvchilar tarkibini tahlil qilishni talab
etadi. O`qish bilan bog `liq holda bajariladigan bunday mantiqiy ishlar asta-sekin murakkablasha boradi.
Boshlang`ich sinflarning o`qish darslarida o’quvchilar nutqining o`sish darajasi to`g`ri uyushtirilgan qayta
hikoyalashdir. Maktab tajribasida to`liq qisqartirib, tanlab va ijodiy qayta hikoya qilish turlari mavjud.
Boshlang`ich sinf o’quvchilari
uchun matnni to`liq yoki matnga yaqin
qayta hikoyalash ancha oson, boshqa turlari esa nisbatan
muhimroqdir. O’quvchilar asar mazmunini unda ishtirok etuvchi shaxslar va ularning xatti-harakati,
xarakterli xustisiyatlarini tahlil qilish yordamida yaxshi anglab yetadilar. O`qituvchining savoli asar
qahramonlari nima qilgani, ularning u yoki bu xatti-harakati qayerda va qanday sharoitda yuz bergani
haqida so`zlab berishga, voqealarni izchil bayon qilinishga va o`zaro bog`liqligini yoritishga yo`naltirilishi
lozim. O’quvchi o`qilgan asar mazmunini o`qituvchi savoli yordamida aytib berishida faqat analizdan
emas, sintezdan ham foydalaniladi: ayrim lavhalar o`zaro bog`lanadi (sintezlanadi), bir- biriga
taqqoslanadi, ular yuzasidan muhokama yuritiladi va xulosa chiqariladi. Ko`pincha boshlang`ich sinf
o’quvchilari qatnashuvchi shaxslar xatti-harakatini yaxshi tushunmasliklari, ba'zan noto`g`ri yoki yuzaki
tushunishlari natijasida asar mazmunini anglab yetmaydilar. Shuning uchun ham o`qituvchisavolni juda
o`ylab tuzishi,
u bolani fikrlashga, o`ylashga majbur etadigan, qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakati,
voqealarning bog`lanishi yuzasidan muhokama yuritishga undaydigan, ularni o`zaro qiyoslashga, ijobiy va
salbiy tomonlarini aniqlashga yordam beradigan bo ̳lishi lozim. O’quvchi asarda qatnashuvchilarning xatti-
harakatini qanchalik aniq ko`z oldiga keltira olsa, u hikoyaning asosiy mazmunini shunchalik chuqur
tushunadi, shunchalik mustaqil qayta hikoya qilib beradi. O`qilgan asar mazmunini o`zlashtirish ustida
ishlashdagi keyingi bosqich qisqartirib hikoyalash hisoblanadi. Qisqartirib hikoyalash uchun 2-3 qismga
bo`linadigan, bu bo`limlar yaqqol ajralib turadigan, mazmuni sodda asarlar tanlanadi. Qisqartirib
hikoyalashga o`rgatish quyidagicha uyushtiriladi: o`qituvchi hikoyaning oldindan belgilab qo`ygan qismini
o`qiydi va o’quvchilar
bilan birgalikda eng muhim, asosiy fikr aniqlanadi. Bunda o’quvchilar ba‘zan
asardagi so`zlardan foydalanadilar. Bu o’quvchilarga qiyinlik qilsa, bo`limdagi asosiy fikrni o`z so`zlari
bilan aylib berishlari mumkin. Tanlab hikoyalash ham bolalarning tafakkuri va nutqini o ̳stirish
vositalaridan biridir.
Tanlab hikoyalashda o’quvchi: - o`qilgan matndan bir qismini, uning chegarasini ongli ravishda
ajratib so`zlab beradi; - hikoyadan faqat bir voqeani aytib beradi; - hikoya mazmunini faqat bir sujet
yo`nalishida so`zlab beradi.
O’quvchi tanlab hikoya qilishga tayyorlanganda o`qilgan matnni tahlil qiladi. Sunday tahlil bolalar
tafakkurini, ular nutqidagi mustaqillikni o`stiradi va o`qilgan matn mazmunini o`zlashtirishga yordam
beradi. Hikoyani o`qish bilan bog`liq holda o`tkaziladigan ijodiy ishlar ham o’quvchilar nutqini, tafakkurini
49
o`stiradi. Ijodiy qayta hikoyalashda o`qilgan hikoyaning sharoiti yoki shakli o`zgartirib hikoya qilinadi.
Bunda hikoyani yangi epizodlar bilan to`ldirib hikoya qilish ham mumkin. Ko`rinadiki, boshlang`ich sinf
ona tili va o`qish darslarida o’quvchilar nutqini o`stirishning, tafakkurini rivojlantirishning turli shakllari
bo`lib, ulardan samarali foydalanish har bir boshlang`ich sinf o`qituvchisining eng muhim vazifasi sanaladi.
Zero, nutq o`stirish ishlari metodik jihatdan to `g`ri tashkil qilinsagina o`zining samarasini beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI:
Qosimova K., Matchonov S., G`ulomova X., Yo ̳ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o`qitish
metodikasi. – Toshkent,―Nosir, 2009.
