7
suwǵa batırdı. Temir ilmekler kemelerdi bir ushınan ilip alıp, joqarı
kóteretuǵın edi, soń ekinshi ushınan tikke suwǵa batıradı. Ayırımları
turǵan ornında aylandırıp jiberilip, basqarılmay qaldı hám soqlıǵısıp
nabıt boldı. Qorqınıshlı kórinis!..». Bunnan soń rimliler sheginiwge
májbúr boladı. Al, qalanı uzaqqa sozılǵan qamaldań soń iyelewge
erisedi. Bul sawashta Arximed te nabıt boladı.
Solay etip Arximed
áskeriy háreketler ushın xızmet etken hám de sol urıs qurbanı bolǵan
birinshi alım sıpatında tariyxqa kirdi.
Abu Rayxan Beruniy
Orta ásirlerde ilim hám mádeniyattıń
rawajlanıwı Shıǵısqa kóshedi. Bul dáwirde fizika
hám basqa ilimlerdiń rawajlanıwına úlken úles
qosqan ullı babalarımız jasap ótti. Olarǵa
Abu
Rayxan Beruniy, Abu Ali ibn Sina, Abu Abdullah
Muxammed ibn Musa al-Xorezmiy, Omar Hayyam,
Omar Shaǵminiy hám basqalardı
keltiriw
múmkin. Beruniy zatlardıń tıǵızlıǵı, kosmos
fizikası, minerallar, jaqtılıq, ses hám magnit
qubılısları qusaǵan baǵdarlarda jumıslar alıp
barǵan. Onıń ásirese, Jer radiusın júdá anıq ólshegenligi (Beruniydiń
esaplawı boyınsha Jerdiń meridian doǵasınıń bir gradusı 110245 m ge
teń. Bul boyınsha Jer radiusı 6321 km shıǵadı. Házirgi maǵlıwmat
boyınsha 6400 km) dıqqatqa ılayıq bolıp tabıladı. Al-Xorezmiydıń
matematika, astronomiya tarawı boyınsha miynetlerin dúnya tán alǵan.
Ibn Sınanı pútkil dúnya medicinanıń atası dep biledi. Onıń
bunnan
basqa mexanikalıq qozǵalıs, hawa-rayına baylanıslı, jaqtılıq qubılısları
sıyaqlı temalarǵa arnalǵan miynetleri de bar. Omar Hayyam sol dáwir
ushın ádewir jetilisken kalendardı islegen bolsa, Omar Shaǵminiy Jer
kósheriniń qıyalıǵı sebepli máwsimler almasıp turatuǵınlıǵın aytıp
ótken.
Fizikanıń keyingi rawajlanıwı Evropa menen baylanıslı boldı.
Polyak alımı
N. Kopernik birinshi bolıp Quyash sistemasınıń dúzilisin
durıs túsindirip berdi. Lekin bul táliymattı qabıl etiw ańsatlıq penen
bolmadı. Italyan alımı
G. Galiley hám nemis alımı
I. Kepler óz
tájiriybelerine hám esaplawlarına tiykarlanıp táliymattı tastıyıqlaydı.
Birinshi bolıp aspan denelerin teleskopta baqlaǵan alım
da Galiley
boldı. Onıń ásirese, denelerdiń erkin túsiwine tiyisli jumısları dıqqatqa
ılayıq esaplanadı.
8
Ullı inglis alımı
I. Nyuton fizikanıń rawajlanıwına teńsiz úles
qosqan. Quyash hám planetalar qozǵalısınıń sebepleri, kúsh hám onıń
dene háreketine tásiri, jaqtılıq reńi haqqındaǵı ilimiy oylap tabıwları
onıń qálemine tiyisli.
XVIII–XIX ásirler ilim hám pánniń jetiskenliklerin ámelde
qollanıw dáwirleri boldı. Bul dáwirlerde ilim menen júdá kóplegen
alımlar shuǵıllanǵan. Dáslepki puw mashinalarınıń qollanılıwı, áskeriy
texnikanıń rawajlanıwı, elektrden paydalanıw sıyaqlı kóplegen jumıslar
olardıń miynetleriniń jemisi esaplanadı.
Sol dáwirde tán alınǵan alımlarǵa
J. Uatt, M. Lomonosov, L. Eyler,
T. Yung, O. Frenel, A. Volta, X. Ersted, A. Amper, G. Om, M. Faradey,
E.X. Lenc, V. Veber, J. Djoul, V. Tomson, L. Bolcman, D. Mendeleev hám
t.b. lardı kirgiziw múmkin.
XX ásirge kelip fizikada ullı ashılıwlar boldı. Bul ashılıwlar
nátiyjesinde atom energiyasınan paydalanıw múmkin boldı.
Insan
kosmosqa shıqtı. Sol dáwirdiń ullı tulǵalarına
G. Lorenc, A. Eynshteyn,
V. Rentgen, J. Tomson, M. Plank, E. Rezerford, N. Bor, A. Ioffe,
S. Vavilov, De. Broyllardı kirgiziw múmkin.
Álbette, fizikanıń rawajlanıwı bir tegis ótken joq. Ayırım dáwirlerde
kóplegen ashılıwlar
islengen bolsa, ayırım waqıtlarda rawajlanıw
tómenlegen. Biraq, insan barlıq waqıt qıyınshılıqlardı jeńe otırıp, alǵa
umtılǵan.
