2-TEMA
FIZIKANÍŃ RAWAJLANÍW TARIYXÍNAN
MAǴLÍWMATLAR
Fizika grekshe «physis» – tábiyat degen sózden alınǵan bolıp, tábiyat
haqqındaǵı ilim degen mánisti ańlatadı. Insan ózin qorshap turǵan
tábiyat haqqındaǵı bilimlerdi jasaw ushın ayawsız gúresler barısında
úyrenip barǵan. Dáslepki ilimiy maǵlıwmatlardı toplaw insanlar egin
egip, otırıqlı turmıs keshirgen orınlarda baslanǵan. Bunday qolaylı
imkaniyatqa iye bolǵan mısırlı hám vavilonlılar toplaǵan bilimlerinen
paydalanıp, piramidalar, ibadatxanalar, qorǵanlar, tarnawlar qurǵan.
Arximed
Qurılısta
ápiwayı
mexanizmlerden:
rıchaglar,
domalatıwshı qadalar, qıya tegislikten paydalanǵan.
Fizika haqqındaǵı maǵlıwmatlardı birinshi bolıp
kitap kórinisinde áyyemgi grek oyshılı Aristotel
(b.e.sh 384–322-jj.) bayan etken. Zat almasıw
haqqındaǵı dáslepki túsinikler Demokrit (b.e.sh 460–
370-jj.)ke tiyisli bolsa, dúnyanıń neden dúzilgenligi
haqqındaǵı
teoriyanı
eramızǵa
shekemgi
341–270-jılları jasaǵan Epikur bergen. Onıń
ideyaların shayır Lukreciy óziniń «Zatlardıń tábiyatı
haqqında» degen poemasında keltiredi. Onıń pikiri boyınsha barlıq
deneler kózge kórinbeytuǵın, bólınbeytuǵın atomlardan quralǵan hám
olar toqtawsız qozǵalısta boladı.
Fizika nızamların áskeriy texnikada keń kólemde qollanǵan
alımlardan biri Arximed edi. Arximed eramızǵa shekemgi 287-jılı
Siciliya atawınıń Sirakuza qalasında tuwıladı. Bul dáwirde Siciliya
atawı Rim hám Karfagen arasındaǵı urıs maydanı edi. Atawdaǵı
hákimiyat ǵarezsizlikti saqlap qalıw ushın qorǵanıw qurılısların quradı.
Bunda Arximedtiń injenerlik qábileti payda beredi. Rimliler Siciliyaǵa
hám teńizden, hám qurǵaqlıqtan hújim jasaydı.
Greciyalı tariyxshı Plutarx mınaday dep jazadı: «Rimlilerdiń eki
tárepleme (teńiz hám qurǵaqlıqtan) hújiminen sirakuzalılar qattı
qáweterlendi. Bunday kúshli kóp sanlı áskerge qarsı ne menen juwap
beredi? Arximed óz mashinaların iske qostı. Qurǵaqlıqtaǵı áskerler
ústine pátli atılǵan úlken taslar olardı toz-toz etti... Kemelerge
kútilmegende diywal ústinen pát penen qadalar kelip urılıp, olardı
7
suwǵa batırdı. Temir ilmekler kemelerdi bir ushınan ilip alıp, joqarı
kóteretuǵın edi, soń ekinshi ushınan tikke suwǵa batıradı. Ayırımları
turǵan ornında aylandırıp jiberilip, basqarılmay qaldı hám soqlıǵısıp
nabıt boldı. Qorqınıshlı kórinis!..». Bunnan soń rimliler sheginiwge
májbúr boladı. Al, qalanı uzaqqa sozılǵan qamaldań soń iyelewge
erisedi. Bul sawashta Arximed te nabıt boladı. Solay etip Arximed
áskeriy háreketler ushın xızmet etken hám de sol urıs qurbanı bolǵan
birinshi alım sıpatında tariyxqa kirdi.
Abu Rayxan Beruniy
Orta ásirlerde ilim hám mádeniyattıń
rawajlanıwı Shıǵısqa kóshedi. Bul dáwirde fizika
hám basqa ilimlerdiń rawajlanıwına úlken úles
qosqan ullı babalarımız jasap ótti. Olarǵa Abu
Rayxan Beruniy, Abu Ali ibn Sina, Abu Abdullah
Muxammed ibn Musa al-Xorezmiy, Omar Hayyam,
Omar Shaǵminiy hám basqalardı keltiriw
múmkin. Beruniy zatlardıń tıǵızlıǵı, kosmos
fizikası, minerallar, jaqtılıq, ses hám magnit
qubılısları qusaǵan baǵdarlarda jumıslar alıp
barǵan. Onıń ásirese, Jer radiusın júdá anıq ólshegenligi (Beruniydiń
esaplawı boyınsha Jerdiń meridian doǵasınıń bir gradusı 110245 m ge
teń. Bul boyınsha Jer radiusı 6321 km shıǵadı. Házirgi maǵlıwmat
boyınsha 6400 km) dıqqatqa ılayıq bolıp tabıladı. Al-Xorezmiydıń
matematika, astronomiya tarawı boyınsha miynetlerin dúnya tán alǵan.
Ibn Sınanı pútkil dúnya medicinanıń atası dep biledi. Onıń bunnan
basqa mexanikalıq qozǵalıs, hawa-rayına baylanıslı, jaqtılıq qubılısları
sıyaqlı temalarǵa arnalǵan miynetleri de bar. Omar Hayyam sol dáwir
ushın ádewir jetilisken kalendardı islegen bolsa, Omar Shaǵminiy Jer
kósheriniń qıyalıǵı sebepli máwsimler almasıp turatuǵınlıǵın aytıp
ótken.
Fizikanıń keyingi rawajlanıwı Evropa menen baylanıslı boldı.
Polyak alımı N. Kopernik birinshi bolıp Quyash sistemasınıń dúzilisin
durıs túsindirip berdi. Lekin bul táliymattı qabıl etiw ańsatlıq penen
bolmadı. Italyan alımı G. Galiley hám nemis alımı I. Kepler óz
tájiriybelerine hám esaplawlarına tiykarlanıp táliymattı tastıyıqlaydı.
Birinshi bolıp aspan denelerin teleskopta baqlaǵan alım da Galiley
boldı. Onıń ásirese, denelerdiń erkin túsiwine tiyisli jumısları dıqqatqa
ılayıq esaplanadı.
8
Ullı inglis alımı I. Nyuton fizikanıń rawajlanıwına teńsiz úles
qosqan. Quyash hám planetalar qozǵalısınıń sebepleri, kúsh hám onıń
dene háreketine tásiri, jaqtılıq reńi haqqındaǵı ilimiy oylap tabıwları
onıń qálemine tiyisli.
XVIII–XIX ásirler ilim hám pánniń jetiskenliklerin ámelde
qollanıw dáwirleri boldı. Bul dáwirlerde ilim menen júdá kóplegen
alımlar shuǵıllanǵan. Dáslepki puw mashinalarınıń qollanılıwı, áskeriy
texnikanıń rawajlanıwı, elektrden paydalanıw sıyaqlı kóplegen jumıslar
olardıń miynetleriniń jemisi esaplanadı.
Sol dáwirde tán alınǵan alımlarǵa J. Uatt, M. Lomonosov, L. Eyler,
T. Yung, O. Frenel, A. Volta, X. Ersted, A. Amper, G. Om, M. Faradey,
E.X. Lenc, V. Veber, J. Djoul, V. Tomson, L. Bolcman, D. Mendeleev hám
t.b. lardı kirgiziw múmkin.
XX ásirge kelip fizikada ullı ashılıwlar boldı. Bul ashılıwlar
nátiyjesinde atom energiyasınan paydalanıw múmkin boldı. Insan
kosmosqa shıqtı. Sol dáwirdiń ullı tulǵalarına G. Lorenc, A. Eynshteyn,
V. Rentgen, J. Tomson, M. Plank, E. Rezerford, N. Bor, A. Ioffe,
S. Vavilov, De. Broyllardı kirgiziw múmkin.
Álbette, fizikanıń rawajlanıwı bir tegis ótken joq. Ayırım dáwirlerde
kóplegen ashılıwlar islengen bolsa, ayırım waqıtlarda rawajlanıw
tómenlegen. Biraq, insan barlıq waqıt qıyınshılıqlardı jeńe otırıp, alǵa
umtılǵan.
|
