13
etilgen. Uzınlıq úlgisi platina-iridiy aralaspası (eki
zattıń aralaspası)nan jasalǵan bolıp, Franciyada
saqlanadı (3-súwret). Kúndelikli turmısta uzınlıǵı
3-súwret.
metrden bir qansha úlken
yamasa onnan kishi
bolǵan deneler ushırasadı. Mısalı, suwda jasaytuǵın
infuzoriya dep atalatuǵın júdá kishkene jániwardıń
uzınlıǵı 0,0002 m ge teń bolsa, Jer ekvatorınıń
uzınlıǵı 40075696 m. Bul shamalardı metrlerde ańlatıw qolaysız
bolǵanlıqtan, metrge salıstırmalı 10, 100 hám t.b. ese kishi (olardıń
úlesleri delinedi), hámde metrge salıstırǵanda 10,100 hám t.b. ese úlken
(olardıń kóbeymesi (esesi) delinedi) birliklerden paydalanıladı. Mısalı,
metrge salıstırǵanda 1000 ese úlken bolǵan birlik 1 kilometr delinedi.
Bunda «kilometr» atında payda bolǵan «kilo» qosımshası bir shamanıń
ekinshi shamadan neshe ese úlken ekenligin kórsetedi. Metrlerde
ańlatılǵan shamanı santimetrlerde ańlatıw ushın onıń mánisin 100 ge
kóbeytiw kerek. Bul jaǵdayda 100 sanı kóbeytiwshi delinedi. Metrge
salıstırǵanda 1000 ese kishi bolǵan birlik –
millimetr, million ese kishi
bolǵan birlik – mikrometr yamasa qısqasha – mikron,
milliard ese kishi
bolsa – nanometr delinedi.
Birlikke tiyisli qosımsha
Kóbeytiwshi
mikro (
μ)
milli (m)
santi (s)
deci (d)
deka (da)
gekto (g)
kilo (k)
mega (M)
0,000001
0,001
0,01
0,1
10
100
1000
1000000
Eger eki fizikalıq shama óz ara túrli birliklerde ańlatılǵan bolsa,
olardı salıstırıwdan aldın birdey birlikke keltiriw kerek. Mısalı, bir
oqıwshınıń mektepten úyine shekem bolǵan aralıqtı 1 km, ekinshisiniki
1100 m bolsın. Olardan qaysı biri uzaǵıraqta jasaydı? Olardı salıstırıw
ushın, birdey birlikke keltirip alınadı:
1 km = 1000 m hám 1000 m < 1100 m.
Sonı da atap ótiw kerek, bir ólshemli bolmaǵan shamalardı óz ara
salıstırıw múmkin emes! Mısalı, uzınlıq penen waqıttı
yamasa massa
menen uzınlıqtı. Bunday salıstırıw hesh qanday mániske iye emes.
14
Waqıt etalonı sıpatında dáslep Jerdiń óz kósheri átirapında bir
márte aylanıwı ushın ketken waqıttıń
1
86400
bólimi bir sekund dep
qabıl etilgen edi. Házirgi kúnde bir sekund sıpatında zattıń kishi
bólekshesi – atom nurlanıwındaǵı belgili dáwirdi (joqarǵı klasta
keltiriledi) alıwǵa kelisilgen. Kúndelikli turmısta waqıttı kórsetiw ushın
minut, saat, sutka, hápte, ay hám jıl sıyaqlı birlikler qollanıladı.
1. Fizikalıq shamalar degende neni túsinesiz?
2. Dene fizikalıq túsinik pe yamasa fizikalıq shama ma?
3. Qanday jaǵdaylarda fizikalıq shamanı eselengen yamasa úles-
lerde ańlatıw qolaylı?
4. Bir metr uzınlıqqa iye bolǵan aǵash sızǵıshtı etalon sıpatında
qollanıw múmkin be?
5. 540 mm di metrlerde kórsetiń.
