-TEMA MOLEKULALARDÍŃ ÓZ ARA TÁSIRI




Download 8,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/126
Sana21.11.2023
Hajmi8,97 Mb.
#102642
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   126
Bog'liq
Fizika 6-klass

10-TEMA
MOLEKULALARDÍŃ ÓZ ARA TÁSIRI
HÁM QOZǴALISI. BROUN QOZǴALISI
Bólmede átir quyılǵan ıdıstıń qaqpaǵın ashıp, bir tamshısın
qolǵa yaki kiyimge tamızayıq. Birazdan soń onıń iyisin basqalar da
sezedi. Qurǵaq naftalindi jabıq ıdıstan alıp stolǵa qoysaq, onıń da
iyisin sezemiz. Iyisti seziw ushın átir yaki naftalinniń bóleksheleri
murnımızǵa jetip keliwi kerek ekenligi belgili. Demek, átir yaki qurǵaq
naftalin bólekshelerden quralǵanınan tısqarı bul bóleksheler qozǵalısta
boladı eken. Bólme suwıq bolsa, onı ısıtıw ushın peshke otın yaki
kómir jaǵamız. Peshtiń awzı jabıq bolsa da, bólmeniń ishi ısıydı.
Peshtegi ıssılıq bólmeniń barlıq jerine qalayınsha jetip baradı? Bunda da
jıllılıq hawa bóleksheleriniń qozǵalısı aqıbetinde jetkeriledi eken. Eger
suyıqlıqtı quraytuǵın molekulalar qozǵalısta bolmaǵanında, dáryalar
hám salmalardaǵı suw aqpas edi. Qullası, gazlarda, suyıqlıqlarda
molekulalardıń qozǵalısta bolatuǵınlıǵına isenim payda ettik. Qattı
denelerde de bóleksheler qozgalısta bola ma? Bunıń ushın tómendegi
tájiriybeni kórip óteyik (6-súwret). Metalldan jasalǵan shar alayıq.
Sımnan shar tiyip ótetuǵın saqıyna jasayıq. Saqıyna arqalı shardı bir
neshe ret ótkerip kóremiz. Sonnan soń shardı qızdıramız. Keyin shardı
saqıynadan ótkermekshi bolsaq, ol ótpeydi. Shardı quraǵan bóleksheler
qozǵalısı sebepli qızǵan shar keńeyip qaladı eken. Mınaday soraw
tuwıladı: zatlardı quraytuǵın bólekshelerdiń qozǵalısı qanday?
6-súwret.
Bóleksheler qozǵalısın birinshi bolıp baqlaǵan adam inglis botanigi
Robert Broun edi. Ol 1827-jılı kózge kórinbeytuǵın gúl sporasın
(spora – tuqım) suyıqlıqqa saladı hám mikroskopta baqlaydı. Baqlawlar
gúl sporası bóleksheleriniń toqtawsız qozǵalısta bolatuǵınlıǵın kórsetti.
Olar ushın tún be, kúndiz be yaki qıs pa, jaz ba báribir, qozǵalısı


23
toqtamaydı eken. Bunnan tısqarı, bóleksheler qozǵalısı absolyut
tártipsiz. Bunı túsiniw ushın mınaday waqıyanı kóz aldıńızǵa
keltiriń. Klasqa úplengen bir neshe reńli sharlardı ushırıp jibereyik.
Balalar olardı qaǵıp oynasın. Sonda qızıl shardıń 2 s tan keyin qay
jerde bolatuǵının ayta alasız ba? Álbette joq. Sebebi, sharlardıń
qozǵalısı tosınnan bolıp, tártipsiz halda boladı. Usıǵan uqsas, suyıqlıq
molekulaları japıraq bóleksheleri menen toqtawsız soqlıǵısıwları
aqıbetinde qozǵalısı tártipsiz boladı. Demek, zattı quraǵan molekulalar
soqlıǵısıwlar sebepli toqtawsız hám tártipsiz qozǵalısta boladı.

Download 8,97 Mb.
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   126




Download 8,97 Mb.
Pdf ko'rish