26
12-TEMA
QATTÍ DENE, SUYÍQLÍQ HÁM GAZLARDÍŃ
MOLEKULYAR DÚZILISI
Suwıq qıs kúnleri hawızlar, kóller hám salmalardaǵı suwlar
muzlaydı.
Jazda kerisinshe, hawızlardaǵı suw biraz turıp qalsa, kewip
qaladı. Bunda suw puwǵa aylanıp ketedi. Tábiyatta suw úsh túrli
halda
ushırasadı. Qattı – muz halında, suyıq – suw hám gaz tárizli – puw
halında. Demek, puw, suw hám muz bir túrli molekulalardan
quralǵan. Olar tek molekulalarınıń óz ara jaylasıwı hám qozǵalısı
menen parıqlanadı. Puw ayırım-ayırım molekulalardan quralǵan
bolıp, toqtawsız hám tártipsiz qozǵaladı. Sonıń ushın
da suw betinen
kóterilgen puw hawaǵa ańsat aralasıp ketedi. Hawanıń quramında
mudamı suw puwları boladı. Hawada sonday-aq,
kislorod, karbonat
angidrid sıyaqlı basqa gazlar bar. Olardıń molekulaları da toqtawsız
hám tártipsiz qozǵalısta boladı. Tereze sańlaǵınan túsetuǵın jaqtılıqqa
qaptal tárepten qarasańız, hawadaǵı júdá mayda shań bóleksheleriniń
de toqtawsız hám tártipsiz qozǵalısın baqlaysız. Olardıń
bunday
qozǵalısı hawadaǵı hár túrli gaz molekulaları menen toqtawsız
soqlıǵısıp turıwları aqıbetinde boladı. Úplengen juqa shardı biraz
úlkeytip, awzın bekkem baylayıq. Onı qol menen basatuǵın bolsaq,
kishireygenligin kóremiz. Demek gazdı qısıw múmkin. Eki juqa shardı
alıp, birewin qanday da bir tútikshe arqalı úplep úlkeyteyik. Sońınan
shardıń awzın qattı baylap, tútiksheniń ekinshi ushın basqa úplenbegen
shardıń awzına jalǵayıq. Sońınan birinshi shar awzındaǵı baylanǵan
jipti sheship jibersek, hawa tutikshe arqalı ekinshi sharǵa ótip, onı
úlkeytedi (9-súwret). Demek gaz bir ıdıstan ekinshisine tutastırılǵan
tútikshe arqalı óz-ózinen óte aladı. Gazdı qaysı ıdısqa salsaq ta, sol
ıdıstıń formasın hám kólemin tolıq iyeleydi. Gazlardıń molekulaları
arasındaǵı aralıq molekulalardıń ólsheminen ortasha 100–1000 ese
úlken. Bunday aralıqta molekulalardıń óz ara tartısıw kúshi júda
kishi
boladı.
9-súwret.
